Play Therapy jako metoda terapeutyczna (cz.8)

Play Therapy jako metoda terapeutyczna (cz.8)

Ewelina Prędka-Pawlun

 

Jednym z najważniejszych aspektów terapii zabawą jest wyznaczanie granic. Jest to również temat niezwykle problematyczny dla terapeutów. Granice warunkują rozwój relacji terapeutycznej i pomagają urzeczywistnić relację. Bez granic relacja miałaby niewielką wartość. 

Jak za pomocą zabaw terapeutycznych prowadzić trening kompetencji interpersonalnych w zakresie asertywności oraz rozwiązywania konfliktów, pokonania lęków oraz trening procesów poznawczych w zakresie uwagi i zapamiętywania?

Zasady dotyczące wyznaczania granic 

 

Na wstępie warto zaznaczyć, że granice stosuje się dlatego, że wspomagają realizację przyjętych psychologicznych zasad rozwoju. Opierają się one na jasnych i możliwych do zdefiniowania kryteriach popartych jasno przemyślanym uzasadnieniem, które zawsze ma na uwadze dobro relacji terapeutycznej. Akceptowane są wszystkie uczucia, pragnienia i życzenia dziecka, ale nie wszystkie zachowania. Nie możemy akceptować jako terapeuci zachowań destrukcyjnych. Dziecko ma natomiast przyzwolenie na to, aby wyrażać siebie w sposób symboliczny bez strachu przed naganą lub odrzuceniem. Uzasadnienie granic w terapii zawiera siedem zasad (Landreth, 2016, s. 244-251):

1. Granice zapewniają dziecku fizyczne i emocjonalne bezpieczeństwo – wyznaczenie granic zachowania dziecka świadczy o szacunku dla niego i trosce o niego oraz o zamiarze zapewnienia mu bezpieczeństwa fizycznego oraz psychicznego. Dzięki jasno określonym granicom dzieci czują się pewniej i nie doświadczają lęku. Dzieci mające trudności z kontrolowaniem własnej impulsywności potrzebują bezpiecznego doświadczania granic. Dają one także możliwość zdobycia kontroli nad własnym zachowaniem. Kiedy dzieci odkrywają, gdzie w relacji terapeutycznej są granice i doświadczają ich przestrzegania, czują się bezpiecznie, ponieważ relacja i otoczenie są przewidywalne. 

2. Granice chronią fizyczny dobrostan terapeuty i ułatwiają akceptację dziecka – ważnymi wymiarami w procesie terapeutycznym są także bezpieczeństwo fizyczne terapeuty, a także jego emocjonalny i fizyczny komfort. Wyznacza się granice dla tych zachowań, które utrudniają terapeucie akceptację dziecka. Nie należy pozwalać dziecku na jakiekolwiek formy bezpośredniego agresywnego acting out lub ataku na terapeutę np. ciągnięcie terapeuty za włosy, uderzanie terapeuty, sypanie piaskiem w terapeutę itp. Tego typu zachowania nie mogą być tolerowane w żadnych okolicznościach. Granice w tym przypadku mogą być potrzebne do tego, aby pomóc terapeucie w utrzymaniu wysokiego poziomu akceptacji dziecka. 

3. Granice wspomagają rozwój podejmowania decyzji, samokontroli i poczucia odpowiedzialności u dzieci – takie granice zapewniają, że uczucia dziecka, zarówno pozytywne, jak i negatywne są akceptowane. Dziecko ma możliwość wyrażenia wszystkich swoich uczuć w dopuszczalnej formie. Rozwijają jednocześnie świadomość swego zachowania, poczucie odpowiedzialności i samokontrolę. Wyznaczanie granic w terapii nie wzbudza postawy obronnej, a uwaga skierowana jest na uczucia lub pragnienia dziecka oraz na odbiorcę lub przedmiot działania. Dajemy wybór – albo dziecko postąpi zgodnie z pierwotnym impulsem albo wyrazi siebie za pomocą alternatywnego zachowania. 

4. Granice umocowują sesję w rzeczywistości i podkreślają „tu i teraz” – werbalizacja granic przez terapeutę powoduje, że fantazja dziecka szybko ustępuje miejsca rzeczywistości, w której pewne zachowania są niedopuszczalne, podobnie jak w świecie poza pokojem zabaw. Granice gwarantują w ten sposób, że doświadczenie terapii zabawą ma cechy prawdziwego życia. Dzięki takim ograniczeniom relacja nabiera większej wartości, jest dynamiczna i oznacza większe poszanowanie dla obu stron.

5. Granice sprzyjają zachowaniu spójności w środowisku pokoju zabaw – jednym ze sposobów ustanawiania spójnego środowiska jest wprowadzenie i stosowanie konsekwentnych granic. Spójność postaw i zachowań u terapeuty sprzyja poczuciu bezpieczeństwa u dzieci, a dzięki takiemu wewnętrznemu bezpieczeństwu mogą one zbliżać się do bycia osobami, którymi mogą się stać (Landreth, 2016, s. 249-250). Spójność zachowania dorosłych dotyczy takiej sytuacji, że to, co zabronione dzisiaj, jest także niedopuszczalne jutro. Dzięki takiej konsekwencji można zapewnić dziecku spójne środowisko. Spójność jest koniecznym warunkiem przewidywalności, a przewidywalność jest koniecznym warunkiem bezpieczeństwa.

6. Granice podtrzymują zawodową, etyczną i społecznie akceptowalną relację – nie należy pozwalać dziecku w pokoju zabaw na przejawianie uwodzicielskich zachowań jak np. czułe dotykanie terapeuty. Takie zachowania są niewłaściwe, nieprofesjonalne, nieetyczne oraz stanowią naruszenie prawa. Wyznaczenie granicy w tym zakresie umożliwia dziecku jedynie symbolicznie wyrazić swoje zachowanie i towarzyszące mu uczucia, a terapeuta pozostaje obiektywnym i zaangażowanym uczestnikiem terapii zabawą. 

7. Granice chronią materiały, zabawki i pokój do terapii zabawą – należy wprowadzić ogólną zasadę, że zabawek nie należy niszczyć, nie wolno wybijać dziur w ścianach lub podłodze. Wyznaczenie takiej granicy daje także okazję, żeby dziecko nauczyło się czegoś cennego np. jak nad sobą zapanować. Pokój zabaw nie jest miejscem nieograniczonej swobody, w którym dziecko może robić wszystko. Takie granice nie wykluczają jednak tego, że w pokoju zabaw znajdują się przedmioty, które są do łamania, rozbijania lub rzucania np. kartony po jajkach lub ciastolina. 

Granice wyznaczane w pokoju zabaw dotyczą przede wszystkim zachowania szkodliwego lub niebezpiecznego dla dziecka oraz terapeuty; zachowania, które zakłóca proces terapeutyczny, np. ciągłe wychodzenie z pokoju zabaw; niszczenia pokoju lub materiałów; zabierania zabawek z pokoju zabaw; zachowania społecznie nieakceptowanego; niewłaściwego okazywania czułości. 

Trening kompetencji interpersonalnych

 

W zakresie treningu kompetencji interpersonalnych skupiam się na ćwiczeniu asertywności, komunikowaniu własnych emocji oraz empatii, jak również na rozwiązywaniu konfliktów. Odpowiednio dobrane gry i zabawy mają wysoką skuteczność terapeutyczną.

1. Asertywność

W wąskim rozumieniu ,,asertywność” kojarzy się głównie ze sztuką odmawiania. Natomiast w szerokim pojęciu oznacza również umiejętność dbania o własne potrzeby, wyrażanie swojego zdania i emocji, stawianie adekwatnych granic. Dzięki niej budujemy swoje relacje w sposób dla nas bezpieczny, zapobiegając przekraczaniu naszych norm i przekonań. To również sztuka porozumiewania się z innymi bez przemocy, presji i nacisku. W celu kształtowania tej cennej umiejętności służą różne gry terapeutyczne, będące kreatywnym narzędziem edukacyjnym, które ma za zadanie przybliżyć temat asertywności dzieciom. Poprzez zabawę mogą one poznać lub poszerzyć swoją wiedzę w tym obszarze. 

Podstawowe cele gry terapeutycznej mają na celu:

• poszerzenie wiedzy z zakresu postawy asertywnej, uległej oraz agresywnej,

• trening umiejętności komunikacji werbalnej, mowy ciała oraz aktywnego słuchania,

• rozwijanie umiejętności przestrzegania zasad (jednej z norm społecznych),

• rozwój kompetencji wyrażania emocji oraz komunikatu “Ja”,

• ćwiczenie umiejętności radzenia sobie z trudnymi sytuacjami,

• pogłębienie samowiedzy i samoświadomości dziecka,

• rozwój umiejętności tworzenia relacji z rówieśnikami oraz budowania postawy koleżeńskiej,

• kształtowanie kompetencji w obszarze teorii umysłu oraz pobudzania empatii,

• trening z zakresu wyrażania swojego zdania, opinii i uczuć, trening pracy w grupie,

• ćwiczenie umiejętności czekania na swoją kolej (cierpliwości),

• rozwijanie umiejętności radzenia sobie z porażką.

2. Rozwiązywanie konfliktów

Konfliktów w szkole czy w miejscu zabaw można czasem uniknąć, można im niekiedy zapobiegać, ale są one też potrzebne. Konflikt jest naturalną i normalną cechą środowiska, w którym przebywamy. Występuje we wszystkich organizacjach.

Jest nieunikniony w grupach, które dążą do realizacji swoich celów. Różnice między ludźmi zawsze się pojawiają, co nie oznacza, że wynik konfliktu musi być negatywny. Konflikt może otwierać nowe perspektywy. Zmusza nas bowiem do intensywniejszego myślenia, większej kreatywności, wczuwania się w sytuację innych ludzi oraz poszukiwania nowych sposobów postępowania – skuteczniejszych i bardziej produktywnych.

Nierozwiązany konflikt może jednak doprowadzić do rozpadu zespołu lub grupy. Może osłabić motywację, źle wpływać na wyniki szkolne uczniów. Może spowodować wzrost absencji, może być przyczyną dodatkowego stresu, spadku produktywności, a nawet agresji i przemocy. Źródłem konfliktu jest zderzenie wyobrażeń, celów lub wartości w środowisku, w którym wszyscy skupiają się na wyniku. Źródlem konfliktu mogą być rozbieżne lub sprzeczne poglądy co do wspólnego celu i sposobu jego osiągnięcia. Niekiedy dążenie do wspólnego celu utrudnia realizację osobistych celów, co także bywa przyczyną nieporozumień w zespole. 

Celem gier i zabaw terapeutycznych w zakresie rozwiązywania konfliktów jest:

• ułatwienie zrozumienia konfliktu,

• poprawienie komunikacji,

• podkreślenie znaczenia różnorodności,

• zwiększenie zaufania,

• zmiana sposobu postrzegania konfliktu,

• rozwinięcie inteligencji emocjonalnej,

• nauka współpracy.

Przykłady gier i zabaw dla dzieci:

a. O dziecku, które pokonało złość – Prowadzący zaczyna opowiadać bajkę o dziecku, które pokonało złość. Może być wymyśloną historyjką lub też odwołać się do autentycznych wydarzeń w grupie, które zostały wplecione w fantazyjny świat baśni. Po pierwszych trzech, czterech zdaniach dzieci po kolei kontynuują opowiadanie. Ich zadanie polega na tym, by wspólnie dojść do takiego zakończenia, w którym złość zostanie pokonana.

b. Załagodzenie kłótni – grupa wyobraża sobie, że dwoje uczestników, np. Magda i Tomek zaprzyjaźnionych jest już od czasów przedszkolnych. Prawie zawsze bawią się ze sobą i najczęściej dobrze się rozumieją. Oczywiście niekiedy również się kłócą. Pewnego dnia jednak są strasznie wściekli na siebie nawzajem. Nie chcą już nigdy więcej wspólnie się bawić ani też ze sobą rozmawiać. Dlaczego są tacy rozzłoszczeni? Co mogliby zrobić, żeby znowu żyć w zgodzie? Uczestnicy przedstawiają swoje propozycje na forum grupy.

c. Pobawmy się w złość – uczestnicy dobierają się parami i odgrywają wymieniane przez prowadzącego sytuacje konfliktowe, do których dochodzi najczęściej w grupie, np. wyrywanie klocków, zabawek, wpychanie się na początek kolejki. Obaj uczestnicy omawiają dany problem z punktu widzenia atakującego i pokrzywdzonego dziecka. Następuje zamiana ról.

3. Pokonanie lęków

W przypadku zmniejszenia poziomu lęku najczęściej stosowaną metodą jest technika ekspozycji i powstrzymania reakcji (rytuałów), jak również techniki poznawczo-behawioralne. 

Jako metody wspomagające doskonale sprawdzają się:

• Fabularne gry planszowe (RPG), w których uczestnicy wcielają się w role, mają pozytywny wpływ na poprawę jakości interakcji społecznych oraz w konsekwencji mogą przyczyniać się do zmniejszenia ogólnych problemów lękowych oraz fobii społecznej, mogą pomóc w wyrabianiu nawyku opanowania emocji, zmniejszeniu poczucia samotności i pozwalają na zmianę postrzegania własnej osoby na bardziej pozytywną.

• Gry wideo znacznie zmniejszają lęk zarówno jako stan, jak i cechę u pacjentów z rozpoznaniem depresji i współwystępujących stanów lękowych. Dużą rolę w terapeutycznym oddziaływaniu tych gier odgrywa też ich szata graficzna oraz dopasowane ścieżki dźwiękowe, które mogą być postrzegane jako swoista terapia sztuką.

• Gry planszowe przeznaczone do terapii dzieci i młodzieży, zmagających się z problemem lęku, który utrudnia funkcjonowanie, przeszkadza w osiąganiu celów, blokuje, a czasem wręcz paraliżuje; takie gry poleca się szczególnie terapeutom, pracującym z dziećmi z zaburzeniami lękowymi, nieśmiałymi, wycofanymi, z dziećmi o obniżonym poczuciu wartości i z niskimi kompetencjami społecznymi. Gra odbywa się zawsze pod opieką osoby dorosłej, która czuwa nad jej poprawnością, może być również wykorzystywana przez rodziców w domu

Cele gier terapeutycznych w problemach z lękiem:

• pomoc w modelowaniu zachowań, 

• pomoc dzieciom w radzeniu sobie z uczuciem lęku,

• pomoc w uzyskaniu wglądu w swoje przeżycia, nazwania ich i budowania poczucia sprawstwa,

• pomoc w wyborze różnych rozwiązań, strategii działania, sposobów radzenia sobie i kontrolowania lęku,

• pomoc w  rozwijaniu poczucia własnej wartości.

Dla terapeuty gry stanowią doskonałe źródło poznania swojego pacjenta poprzez zabawę w celu zaplanowania kolejnych kroków w terapii oraz omówienia emocji lęku lub zaproszenia do udzielania bardziej szczegółowych informacji.

Trening procesów poznawczych

 

Chciałabym przybliżyć w tym miejscu dwa najważniejsze procesy poznawcze: pamięć i uwagę wraz z propozycją zabaw oraz ćwiczeń. Dla usprawnienia pamięci i uwagi stosuje się różne treningi m.in. trening koncentracji uwagi oraz trening Biofeedback. Dzięki połączeniu wielu technik i metod można znacząco poprawić funkcjonowanie procesów poznawczych.

Koncentracja uwagi jest zdolnością polegającą na skupieniu uwagi i skierowaniu oraz utrzymaniu jej na określonym przedmiocie, zagadnieniu, wydarzeniu, sytuacji czy zjawisku. Jest to kluczowy czynnik, który umożliwia efektywne wykonanie jakiejś pracy – zarówno umysłowej, jak i fizycznej. Im wyższy poziom koncentracji, tym większa efektywność. A im większa efektywność, tym więcej można zrobić w krótkim czasie. Umiejętność skupienia się na jednym zadaniu i wykonywanie go, aż do ukończenia, to jedna z najistotniejszych cech każdego ucznia. Koncentracja polega na zdolności do wybiórczego skupiania się na części bodźców, istotnych dla realizacji zadania, którego aktualnie się podjęliśmy. Jej cechami są także przerzutność, czyli sprawne przełączanie się między jedną oraz drugą czynnością oraz podzielność, czyli zdolność do podzielenia zasobów uwagi między dwa lub więcej zadań jednocześnie. Ważną cechą uwagi jest także jej trwałość, czyli umiejętność skupienia się na konkretnym zadaniu przez dłuższy czas.

Wskazówki od terapeuty

Jeśli koncentrację zaburzają znajdujące się w otoczeniu bodźce odwracające uwagę, należy rozpoznać ich źródła i dobrać odpowiedni trening w celu podwyższenia stopnia tolerancji na zakłócenia. Na koncentrację negatywnie wpływa zła kondycja fizyczna, poprawia ją odpowiednia ilość snu. Koncentrację może obniżać nadmierne lub niedostateczne obciążenie zadaniami, należy dopasować w tym przypadku ilość wykonywanych zadań do naszych możliwości. Negatywne nastawienie do jakiegoś zadania obniża naszą koncentrację, należy wtedy zaufać własnym zdolnościom i rozwijać swoją samodyscyplinę. Skuteczny trening usprawniający zdolność koncentracji wymaga od nas poznania własnych blokad koncentracji – po to, aby móc je świadomie przezwyciężyć! 

Zadania wspierające koncentrację uwagi i pamięć 

 

1. W poniższych słowach zmieniono kolejność liter. Jakie to wyrazy?

MOYD……………………………………………

CEŃSOŁ…………………………………………

KATAM………………………………………….

RAKLAP…………………………………………...

YZSTEZ…………………………………………

UTHŚWKAA……………………………………

 

2.W następujących szeregach liter kryją się logiczne wyrazy. Podkreśl ołówkiem wszystkie sensowne słowa, które składają się przynajmniej z trzech liter.

GHTROWKYYIOTOPANIUTREWUROPORAZNHUIORT

EPOKLAWERSTTGORPUDELIDELZYOPYTREWOSDR

EWODOGOHOPOGODATREWUPOLOHOKERUCERED

ZIECKOKOCKOKOLOGTAWEDERAKAFELEKOPOSRE

TUROWANEDEREPOSTÓJPÓŹTERETOPÓRIORKIUTER

3. Prześledź wzrokiem obie kolumny i zaznacz te pary wyrazów w wierszu, które są identyczne.

FELLEFEL FELLFFEL

HONLMOH HONLMOH

MHNLOHM MHMLOHM

DEFELHN DEEFLHN

ENMEHOLN EMNEHOLN

JELNJHEM JELNJHEM

BPHAPBNO BPHAPPNO

 

4. Podkreśl wszystkie liczby, w których znajduje się cyfra 3. Można sporządzić wiele takich plansz. Za każdym razem wyszukuj inną cyfrę.

13 262 549 987 456 729 427

237 345 127 235 668 354 235

124 453 967 214 987 387 428

673 762 358 658 457 698 263

789 157 264 247 325 135 473

345 984 314 958 198 729 438

Podsumowanie 

 

Wyznaczanie granic to procedura mająca na celu przekazywanie zrozumienia, akceptacji i odpowiedzialności. Celem terapeuty nie jest powstrzymanie zachowania ani hamowanie działania, ale wspomaganie ekspresji dziecka poprzez zachowania i działania, które są bardziej akceptowane społecznie. Z kolei dziecko uczy się kontrolowania początkowych zachowań, mówienia „nie” samemu sobie. Najważniejsze etapy procedury wyznaczania granicy to: potwierdzenie uczuć, pragnień i potrzeb dziecka; komunikowanie granicy; wskazanie innych akceptowalnych możliwości; sformułowanie ostatecznego wyboru. Przekroczenie granicy może często oznaczać wołanie o pomoc w przypadku dziecka z niskim poczuciem własnej wartości, które naprawdę chce się upewnić, że istnieją jednoznaczne granice. Trzeba pamiętać, że dziecko potrzebuje zrozumienia i akceptacji a terapeuta powinien odzwierciedlać jego uczucia i pragnienia. Każda sesja powinna być dla dziecka szansą na nowy początek a naczelną zasadą jest cierpliwość.   

 
Autorka jest psychologiem, terapeutą skoncentrowanym na rozwiązaniach, trenerem technik pamięciowych dla dzieci i młodzieży, terapeutą metodą EEG Biofeedback, diagnostą ADHD oraz certyfikowanym diagnostą ADOS-2.

 

Bibliografia

Axline V.M., Play Therapy, New York 1991.

Landreth G.L., Terapia zabawą, Wyd. UJ, Kraków 2016.

LaVigne M., Play Therapy, Wyd. Mamania, Warszawa 2023.