Komfort sensoryczny w szkole – klucz do efektywnej edukacji uczniów z zaburzeniami ze spektrum autyzmu

Magdalena Draczyńska

Potrzeby sensoryczne uczniów 
ze spektrum autyzmu

Osoby z ASD często cierpią na zaburzenia przetwarzania sensorycznego, co oznacza, że ​ich układ nerwowy inaczej odbiera, przetwarza i interpretuje bodźce sensoryczne. Zaburzenia te mogą przybierać różne formy:

Nadwrażliwość: Osoba reaguje silniej na bodźce, które dla większości ludzi są obojętne. Na przykład głośne dźwięki, jasne światło, dotykanie niektórych materiałów i silne zapachy mogą powodować dyskomfort lub ból.

Podwrażliwość: Osoby takie gorzej niż inni ludzie odbierają bodźce i mogą na przykład poszukiwać dodatkowych wrażeń sensorycznych np. poprzez głośne mówienie, dotykanie różnych powierzchni i kołysanie ciałem.

Poszukiwanie wrażeń sensorycznych: Osoba aktywnie poszukuje intensywnych bodźców, np. wirowanie, skakanie, dotykanie różnych faktur itp.

W środowisku szkolnym uczniowie z zaburzeniami ze spektrum autyzmu (ASD) są narażeni na działanie licznych bodźców, które mogą powodować przeciążenie sensoryczne. Może się to objawiać:

• lękiem,

• drażliwością,

• trudnościami z koncentracją,

• wycofaniem się z życia społecznego,

• atakami paniki.

Przeciążenie sensoryczne może znacząco obniżyć wyniki w nauce uczniów z autyzmem i negatywnie wpłynąć na proces uczenia się. Dlatego tak ważne jest dostosowanie środowiska szkolnego do ich konkretnych potrzeb.

Wpływ warunków środowiskowych 
na uczniów z autyzmem

Środowisko szkolne jest bogate w bodźce sensoryczne, które mogą stanowić poważne wyzwanie dla uczniów z autyzmem. Przyjrzyjmy się bliżej kilku kluczowym czynnikom:

Hałas: Hałas jest jednym z najczęstszych czynników stresogennych dla uczniów z ASD. Nagłe krzyki, trzaskające drzwi, kilka osób mówiących jednocześnie, dzwoniący dzwonek do drzwi, przesuwające się krzesła – wszystkie te zjawiska mogą powodować przeciążenie sensoryczne i prowadzić do niepokoju, drażliwości, trudności z koncentracją, a nawet ataków paniki.

Studium przypadku – Marek: Marek, uczeń z zespołem Aspergera, czuł się wyjątkowo niekomfortowo w hałaśliwym środowisku szkolnym. Szczególnie trudne okazało się dla niego wychodzenie na korytarz. Na korytarzu doświadczał przeciążenia sensorycznego z powodu nagłych krzyków, trzaskania drzwiami i odgłosów wielu osób mówiących jednocześnie. Reagował zakrywaniem uszu, stawał się pobudzony i niespokojny, a po powrocie do klasy miał trudności z koncentracją na lekcji. Po wyjątkowo hałaśliwej przerwie Marek skarżył się na ból głowy i musiał znaleźć spokojne miejsce, aby trochę odpocząć.

Oświetlenie: W wielu szkołach nadal stosuje się oświetlenie fluorescencyjne. Oświetlenie fluorescencyjne charakteryzuje się wysokim współczynnikiem migotania i wytwarza zimne światło (niezauważalne dla większości ludzi, ale drażniące dla osób z ASD). Jasne światło lub wahania jego natężenia mogą powodować bóle głowy, zmęczenie, a nawet problemy ze snem.

Studium przypadku – Marek: Jasne, migoczące neony, powszechne w wielu szkolnych klasach, były dla Marka wyjątkowo uciążliwe. Powodowało to bóle głowy, ból oczu i ogólne zmęczenie. Marek preferował miejsca zacienione i unikał bezpośredniego światła słonecznego, co utrudniało mu czytanie i pisanie. Skarżył się na częste mrużenie oczu i trudności z koncentracją, zwłaszcza podczas długotrwałej pracy.

Jakość powietrza i mikroklimat: Słaba wentylacja, skrajne wartości temperatur i wilgotności oraz obecność środków chemicznych (takich jak lotne związki organiczne z farb, lakierów i środków czyszczących) mogą mieć negatywny wpływ na zdrowie i koncentrację uczniów. Zbyt mały ruch powietrza może powodować uczucie duszności i zmęczenia, natomiast zbyt silny – uczucie przeciągu i chłodu. Co więcej, zbyt suche powietrze może powodować podrażnienia dróg oddechowych i uczucie dyskomfortu. 

Studium przypadku – Marek: po przeprowadzonych pomiarach mikroklimatu w klasie Marka, okazało się, że w okresie zimowym temperatura w sali często spadała poniżej 19°C, co powodowało u niego silny dyskomfort i trudności z koncentracją. Zgłaszał uczucie zimna, rozproszenie i problemy ze skupieniem uwagi na zadaniach. W cieplejsze dni, przy braku odpowiedniej wentylacji, temperatura w klasie potrafiła przekraczać 24°C, co z kolei wywoływało u niego zmęczenie, senność i bóle głowy. Po interwencji i poprawie systemu grzewczego oraz wentylacji, temperatura w klasie została ustabilizowana na poziomie 20-22°C, a wilgotność utrzymywana w zakresie 40-60%. Te zmiany znacząco poprawiły samopoczucie Marka i wpłynęły pozytywnie na jego koncentrację i efektywność uczenia się.

Ergonomia: Niewłaściwy dobór mebli szkolnych może prowadzić do dyskomfortu fizycznego, bólu pleców i problemów z koncentracją. Długotrwała praca w nieergonomicznym środowisku pracy może prowadzić do bólu pleców, złej postawy i problemów ze wzrokiem. 

Studium przypadku – Marek: Standardowa ławka szkolna Marka, która nie była dostosowana do jego indywidualnych potrzeb, sprawiała mu duży dyskomfort. Często siedział zgarbiony, opierając łokcie na ławce, co powodowało ból pleców i szyi. Wyraźnie było również widać, że spędzanie długich okresów w niewygodnej pozycji utrudniało czytanie pisma odręcznego i osłabiało koncentrację. Marek często poprawiał pozycję na krześle, aby znaleźć wygodniejszą.

Normy prawne i standardy dotyczące warunków środowiskowych w szkołach

Istnieją przepisy prawne i normy, które określają dopuszczalne poziomy czynników środowiskowych w miejscach pracy, w tym również w szkołach. Wiedza o nich jest niezbędna, aby zapewnić odpowiednie warunki wszystkim uczniom, a w szczególności tym z zaburzeniami ze spektrum autyzmu.

Hałas: Zgodnie z Polską Normą PN-EN ISO 3382-1:2009 „Akustyka. Pomiar parametrów akustycznych pomieszczeń. Część 1: Pomieszczenia o charakterze widowiskowym”, czas pogłosu w salach lekcyjnych powinien być dostosowany do ich kubatury i przeznaczenia pomieszczenia. Dopuszczalny poziom hałasu w pomieszczeniach przeznaczonych na stały pobyt ludzi (również w salach lekcyjnych) reguluje Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U. z 2003 r. Nr 169, poz. 1650 ze zm.) i powinien wynosić maksymalnie 65 dB(A). Należy jednak pamiętać, że norma ta odnosi się do stanowisk pracy, a niekoniecznie do korytarzy szkolnych. 

Oświetlenie: Zgodnie z normą PN-EN 12464-1:2011 „Światło i oświetlenie. Oświetlenie miejsc pracy. Część 1: Miejsca pracy w pomieszczeniach”, natężenie oświetlenia w salach lekcyjnych powinno wynosić co najmniej 300 lx, a w niektórych przypadkach (np. zajęcia wymagające precyzji wzrokowej) nawet 500 lx. Ważna jest także barwa światła – zaleca się stosowanie ciepłego, białego światła (około 3000 K).

Jakość powietrza i mikroklimat: Dopuszczalne stężenie CO2 w pomieszczeniach przeznaczonych na pobyt ludzi, zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz.U. Nr 75, poz. 690 ze zm.), nie powinno przekraczać 1000 ppm. Należy regularnie monitorować temperaturę i wilgotność powietrza, utrzymując je na optymalnym poziomie zgodnie z wytycznymi komfortu termicznego wg normy PN-EN ISO 7730:2006 (temperatura 20-22°C, wilgotność 40-60%), aby dążyć do utrzymywania prawidłowych parametrów dla mikroklimatu umiarkowanego, szczególnie w salach lekcyjnych, świetlicach i salach gimnastycznych. Pozwoli to na stworzenie środowiska sprzyjającego nauce i dobremu samopoczuciu uczniom z ASD.

Moje doświadczenie w pomiarach środowiska pracy

Z moich 15-letnich doświadczeń w pomiarach środowiska pracy, zdobytych m.in. w Śląskim Centrum Ochrony Pracy Sp. z o.o., wiem, jak istotne jest monitorowanie tych czynników. Podczas przeprowadzonych przeze mnie pomiarów w jednej ze szkół, poziom hałasu w stołówce w porze obiadowej osiągał wartości do 80,2 dB(A), co powodowało znaczne obciążenie sensoryczne, zwłaszcza dla uczniów z nadwrażliwością słuchową. Taki poziom hałasu może mieć negatywny wpływ na zdrowie i koncentrację uczniów. Należy jednak pamiętać, że rzeczywisty poziom hałasu mógł ulegać wahaniom w zależności od momentu pomiaru. Choć taki poziom hałasu może być znośny dla niektórych dorosłych, u dzieci, a w szczególności dla uczniów z nadwrażliwością słuchową, stanowi poważne obciążenie sensoryczne. Podobnie, w wielu salach lekcyjnych zaobserwowałam nierównomierne oświetlenie elektryczne (Ra < 0,60 lx) i stosowanie chłodnych barw światła, co może mieć negatywny wpływ na koncentrację i samopoczucie uczniów. Ponadto, w niektórych przypadkach natężenie oświetlenia w strefie aktywności wzrokowej ucznia było nawet dużo niższe niż 300 lx, co nie spełniało obowiązujących norm i stwarzało dodatkowe trudności dla uczniów, szczególnie tych z problemami wzrokowymi.

Sposoby poprawy warunków 
środowiskowych

Istnieje wiele sposobów na poprawę warunków środowiskowych w szkołach i uczynienie ich bardziej przyjaznymi dla uczniów z autyzmem:

Redukcja hałasu:

Panele dźwiękochłonne: Montaż paneli akustycznych na ścianach i sufitach znacznie zmniejsza pogłos i poziom hałasu w pomieszczeniu.

Strefy odpoczynku: Tworzenie stref ciszy i relaksu, w których uczniowie mogą odpocząć od nadmiaru bodźców, jest bardzo ważne.

Słuchawki z redukcją szumów i hałasu: Umożliwienie uczniom korzystania ze słuchawek wygłuszających w razie potrzeby daje im poczucie kontroli i bezpieczeństwa.

Edukacja i kultura ciszy: Uświadamianie uczniom skutków hałasu i promowanie kultury cichego zachowania może mieć długofalowe efekty.

Studium przypadku – Marek: Od czasu zamontowania paneli dźwiękochłonnych na korytarzu i wprowadzenia zasad dobrego wychowania Marek jest znacznie cichszy w przerwach. Rzadziej zakrywał uszy i wracał do zajęć w lepszym nastroju, co miało pozytywny wpływ na jego zdolność koncentracji w trakcie zajęć. Częstotliwość występowania bólów głowy również się zmniejszyła. Ponadto słuchawki z redukcją szumów dawały mu poczucie kontroli i bezpieczeństwa.

Poprawa oświetlenia

Oświetlenie LED o ciepłej barwie: Wymiana świetlówek fluorescencyjnych na ciepłe oświetlenie LED (około 3000 K) i dostosowanie natężenia światła do optymalnego poziomu (300-500 lx) znacznie poprawi komfort uczniów.

Regulacja dostępu światła naturalnego: Stosowanie rolet lub żaluzji pozwala na kontrolowanie ilości światła wpadającego do pomieszczenia.

Studium przypadku – Marek: Wymiana oświetlenia na LED o ciepłej barwie i dostosowanie intensywności światła przyniosło Markowi dużą ulgę. Bóle głowy i pieczenie oczu zniknęły, a Marek mógł lepiej koncentrować się na zajęciach. Stał się bardziej aktywny w pracach wymagających czytania i pisania.

Poprawa jakości powietrza i mikroklimatu

Wentylacja mechaniczna z rekuperacją: Zapewnia stały dopływ świeżego powietrza i usuwanie zanieczyszczeń.

Monitorowanie parametrów powietrza: Regularne pomiary stężenia CO2, temperatury i wilgotności pozwalają na monitorowanie jakości powietrza.

Stosowanie przyjaznych dla środowiska środków czyszczących: Ogranicza emisję szkodliwych substancji chemicznych, należy unikać silnych zapachów (np. odświeżaczy powietrza).

Wietrzenie sal lekcyjnych: Regularne wietrzenie pomieszczeń to prosty, ale skuteczny sposób na poprawę jakości powietrza, a w razie potrzeby stosowanie nawilżaczy powietrza.

Ergonomia:

Meble z regulacją wysokości: Umożliwiają dostosowanie stanowiska pracy do indywidualnych potrzeb ucznia.

Zmiana pozycji i organizacja przestrzeni: Dając uczniom możliwość zmiany postawy podczas lekcji i odpowiednio organizując przestrzeń w klasie, można poprawić ich komfort.

Studium przypadku – Marek: Po konsultacji z fizjoterapeutą i dostosowaniu środowiska pracy (wymiana ławki i krzesła na ergonomiczne modele z regulacją wysokości) postawa Marka uległa poprawie, a dolegliwości bólowe znacznie się zmniejszyły. Dodatkowo, wprowadzono krótkie przerwy na ruch i ćwiczenia rozciągające.

Praktyczne rekomendacje dla nauczycieli i szkół

Wprowadzenie zmian w środowisku szkolnym wymaga całościowego podejścia i zaangażowania całej społeczności szkolnej. Oto kilka praktycznych zaleceń:

Przeprowadzenie audytu sensorycznego, z wykorzystaniem narzędzi i metod z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy (sonometry, luksomierze, analizatory jakości powietrza, mierniki drgań mechanicznych, przyrządy do monitorowania mikroklimatu itp.), a także narzędzi specyficznych dla oceny sensorycznej (np. kwestionariusze sensoryczne, obserwacje zachowań uczniów w różnych sytuacjach szkolnych, analiza orzeczeń o potrzebie kształcenia specjalnego), pozwoli na obiektywną ocenę warunków panujących w szkole i identyfikację problematycznych obszarów. Audyt taki może być przeprowadzony przez specjalistów BHP, higienistów pracy lub przeszkolonych w tym zakresie pracowników szkoły. Wyniki pomiarów powinny być analizowane i wykorzystywane do wdrażania odpowiednich działań korygujących, również takich jak regulacja ogrzewania, wentylacji, nawilżania lub osuszania powietrza. 

Wprowadzając pewne modyfikacje w klasie, takie jak ciche strefy relaksu, zaciemnione obszary i odpowiedni układ przestrzenny, można znacząco poprawić komfort sensoryczny uczniów. Ważne jest również ograniczenie stymulacji wizualnej do minimum, na przykład poprzez użycie ciemnych ścian i nierozwieszanie zbyt wielu plakatów.

Stosowanie technik radzenia sobie z przeciążeniem sensorycznym, takich jak przerwy sensoryczne (krótkie przerwy na ćwiczenia ruchowe, relaksację lub przebywanie w cichym miejscu), techniki uspokajające (np. ćwiczenia oddechowe), wizualne harmonogramy dnia, systemy nagród, techniki wyciszania emocji i stosowanie pomocy sensorycznych (np. słuchawki wygłuszające, koce obciążeniowe, zabawki sensoryczne).

Dostosowanie metod nauczania: Stosowanie metod nauczania, które uwzględniają różne style uczenia się, unikanie nadmiernej stymulacji wzrokowej i słuchowej podczas lekcji, stosowanie jasnych i konkretnych instrukcji, zapewnienie uczniom możliwości pracy w cichym i spokojnym miejscu.

Ważna jest otwarta komunikacja z uczniem, jego rodzicami i specjalistami (np. terapeutami integracji sensorycznej, fizjoterapeutami, lekarzami). Współpraca ta pozwala na lepsze zrozumienie indywidualnych potrzeb ucznia i dostosowanie do nich środowiska szkolnego.

Dla ucznia posiadającego orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego opracowuje się Indywidualny Program Edukacyjno-Terapeutyczny (IPET), uwzględniający zalecenia zawarte w orzeczeniu, a także indywidualne potrzeby rozwojowe i edukacyjne ucznia, w tym jego potrzeby sensoryczne. 

Uczniom z ASD przysługuje prawo do wsparcia psychologiczno-pedagogicznego, terapeutycznego i rewalidacyjnego, zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. (Dz.U. z 2020 r. poz. 1309 z późn. zm.). Wsparcie to może obejmować między innymi zajęcia integracji sensorycznej, terapię logopedyczną, zajęcia rewalidacyjne, konsultacje z psychologiem i pedagogiem specjalnym.

Cały personel szkolny, od nauczycieli po personel administracyjny, odgrywają ważną rolę w tworzeniu przyjaznego środowiska sensorycznego. Należy zadbać o przeszkolenie personelu w zakresie rozpoznawania objawów przeciążenia sensorycznego u uczniów i stosowania strategii wspierających.

Wezwanie do działania

Zaspokajanie potrzeb sensorycznych uczniów ze spektrum autyzmu jest ważne, aby mogli oni skutecznie funkcjonować w środowisku szkolnym. Dbanie o komfort sensoryczny to inwestycja w sukces edukacyjny i dobre samopoczucie wszystkich uczniów. Interdyscyplinarne podejście, łączące wiedzę z zakresu pedagogiki specjalnej, bezpieczeństwa pracy i ochrony środowiska pozwala na stworzenie przyjaznej i integracyjnej szkoły, w której każde dziecko ma szansę na rozwój i wykorzystanie swojego potencjału.

Wprowadzenie prostych zmian, takich jak redukcja hałasu, optymalizacja oświetlenia, poprawa jakości powietrza i dostosowanie przestrzeni, może znacząco poprawić komfort sensoryczny uczniów z zaburzeniami ze spektrum autyzmu (ASD) oraz wpłynąć pozytywnie na ich proces edukacyjny. Należy pamiętać, że każde dziecko z ASD ma unikalny profil sensoryczny i dlatego wymaga indywidualnego podejścia w tym zakresie. Kluczem do sukcesu jest otwarta komunikacja, współpraca i elastyczność w dostosowywaniu środowiska szkolnego do indywidualnych potrzeb każdego ucznia.

 Zachęcam wszystkich nauczycieli i pracowników szkoły do wdrożenia zaproponowanych przeze mnie rozwiązań, aby stworzyć szkołę przyjazną dla każdego dziecka.

Bibliografia dostępna w redakcji. 

Autorka jest absolwentką Wydziału Chemicznego Politechniki Śląskiej oraz studiów podyplomowych z zakresu BHP, pedagog specjalny (edukacja i rehabilitacja osób z niepełnosprawnością intelektualną i autyzmem, w tym Aspergera), z wieloletnim doświadczeniem w obszarze chemii, BHP i badaniach środowiska pracy, które wykorzystuje w pracy jako nauczyciel współorganizujący kształcenie specjalne i terapeuta w Szkole Podstawowej nr 35 im. Matki Teresy z Kalkuty z Oddziałami Integracyjnymi w Tychach (woj. Śląskie)..