Poczucie własnej wartości-moc,z którą łatwiej się żyje

Maria Engler

Poczucie własnej wartości u polskich dzieci i nastolatków

Z jednej strony mówimy o wzroście społecznej świadomości w temacie zdrowia emocjonalnego, lecz z drugiej wciąż czytamy o alarmujących wynikach badań dotyczących stanu emocjonalnego dzieci i młodzieży. Wyniki przeprowadzonego w 2023 r. przez Fundację „Unaweza” badania „MŁODE GŁOWY” mówią o tym, że co trzeci przebadany uczeń nie ma chęci do życia i czuje się samotny. Ponad 32% dzieci i nastolatków nie akceptuje tego, kim jest oraz jak wygląda. W efekcie 1 na 3 uczniów regularnie odchudza się, ponad 34% przyznaje, że mimo złego samopoczucia regularnie ćwiczy ponad siły, a ponad 43% regularnie objada się lub głodzi. Kolejne dane budzą jeszcze większe przerażenie – ponad 39% uczniów myślało o podjęciu próby samobójczej, 1 na 5 uczniów mówi, że nie ma siły żyć, a ponad 30% przyznaje, że najokrutniejsze rzeczy o sobie słyszy od… siebie samego.

Badanie przeprowadzone było na szeroką skalę. Wzięło w nim udział 184 447 uczniów i uczennic w wieku od 9 do 21 lat, ze wszystkich województw, z różnych typów szkół. Przebadana grupa była na tyle duża i zróżnicowana, że z powodzeniem może reprezentować całą populację dzieci i młodzieży w naszym kraju. Tym bardziej niepokoi fakt, iż wyniki badania mówią o tym, że ponad połowa badanych to osoby o skrajnie niskiej samoocenie. 2 na 3 uczniów deklaruje, że chciałoby mieć więcej szacunku do samego siebie. Co czwarty uważa, że inni są bardziej wartościowi od niego. Ponad 58% czasami czuje się bezużyteczna, ponad 31% twierdzi, że nie lubi siebie, a 1 na 10 uważa, że nie ma ani jednej osoby, która by go w pełni akceptowała.

Dlaczego posiadanie poczucia własnej wartości jest ważne?

Poczucie własnej wartości pomaga nam stawiać czoła mniejszym i większym wyzwaniom. Dzięki niemu mamy przekonanie, że jesteśmy godni szczęścia, szacunku i powodzenia. Jednocześnie pamiętamy, że jesteśmy wartościowi niezależnie od tego, jak w danym momencie układa się nasze życie, jakie są nasze trudności i osiągnięcia. Zdrowe poczucie własnej wartości nie zależy bowiem od zewnętrznych sukcesów i okoliczności.

Poczucie własnej wartości może zmieniać się w czasie. Duży wpływ na jego kształt ma wiek i stopień rozwoju dziecka. W okresie dorastania poczucie własnej wartości może się obniżać. Wiąże się to z wieloma mechanizmami psychologicznymi oraz ze specyfiką tego okresu. Nastolatek jeszcze intensywniej przyjmuje zewnętrzny odbiór swojej osoby jako własny punkt widzenia. W późniejszym okresie nastoletnim następuje zwykle wzrost poczucia własnej wartości i względna stabilizacja w tym obszarze. Jest to oczywiście ogólny schemat, którego ostateczny kształt u każdego człowieka będzie zależeć od wielu czynników.

Filary poczucia własnej wartości

Osoba z wysokim poczuciem własnej wartości odznacza się m.in: wytrwałością i konsekwencją w działaniu, życzliwością, umiejętnością tworzenia dobrych relacji, elastycznością, otwartością, postawą akceptacji, umiejętnością brania odpowiedzialności za swoje błędy i decyzje, zdolnością wyznaczania i dążenia do celów, łatwością mówienia o swoich emocjach, potrzebach, sukcesach i porażkach, zdolnością odpowiedniego reagowania na krytykę, niezależnością, umiejętnościami komunikacyjnymi, kreatywnością, asertywnością, zdolnością do radzenia sobie z trudnymi sytuacjami i emocjami, umiejętnością cieszenia się z sukcesów innych osób, odczuwaniem szacunku do siebie i innych, zaufaniem do siebie, poczuciem własnej sprawczości oraz odczuwaniem szczęścia i satysfakcji.

A oto cechy i trudności często występujące u osób z niskim poczuciem własnej wartości: problemy w sferze komunikacji oraz realnego oceniania rzeczywistości, lęk przed zmianami, tendencja do uciekania w fantazję, sztywność poglądów, uzależnianie swojego szczęścia od czynników zewnętrznych, obniżanie wartości swoich sukcesów, niepodejmowanie działań służących osiąganiu swoich celów i spełnianiu swoich marzeń, trudność w przyznawaniu się do błędów i porażek, tendencja do samokrytyki, uległość, potrzeba kontroli, egoizm, pycha, wywyższanie się, trudności w radzeniu sobie z problemami i nieprzyjemnymi emocjami, skłonność do poddawania się, lęk przed innością, brak tolerancji, chęć rywalizacji, zazdrość, tendencja do krytykowania innych, brak umiejętności brania odpowiedzialności za swoje błędy i porażki, tendencja do pozwalania na brak szacunku do siebie i bycie wykorzystywanym, łatwość wchodzenia w niezdrowe relacje itd.

Autorki innowacji „Gotowi na sukces” twierdzą, że istnieje sześć filarów poczucia własnej wartości. Zalicza się do nich:

• Samoświadomość – jest to umiejętność dostrzegania i rozumienia własnych myśli, emocji i wartości oraz ich wpływu na zachowanie. Osoba z rozwiniętą samoświadomością potrafi rozsądnie ocenić swoje mocne i słabsze strony, a także utrzymać pewność siebie, motywację do działania oraz chęć samorozwoju. Jako rodzice możemy uczyć nasze dzieci dokonywania właściwego wyboru pomiędzy dwoma opcjami: żyjemy świadomie, analizując i dostrzegając różne aspekty rzeczywistości, nie wypierając tych „niewygodnych” lub żyjemy mechanicznie, na „autopilocie”, z dnia na dzień i bez wyciągania wniosków. Tego wyboru dokonujemy codziennie poprzez drobne działania. Bardzo ważne jest to, abyśmy w tym zakresie stanowili dla dzieci dobry przykład.

• Samoakceptacja – polega ona na szanowaniu i akceptowaniu siebie w całości – z uznaniem swoich mocnych i słabszych stron. Sprawia, że nie jesteśmy swoimi własnymi wrogami i potrafimy działać na własną korzyść. Rodzic może wspierać rozwój samoakceptacji dziecka, pokazując mu, że jest kochane i akceptowane.

• Odpowiedzialność za siebie – mowa tu o byciu samodzielnym w sferze zaspokajania swoich potrzeb. Oczywiście, nie ponosimy takiej odpowiedzialności w okresie dzieciństwa, jednak warto, aby rodzice stopniowo poszerzali i pokazywali dziecku obszary, w których może ono brać za siebie częściową odpowiedzialność. Warto również prezentować dziecku postawę, w której w trudnych momentach zastanawiamy się: „Co mogę zrobić?”, a nie np.: „Kto jest winny?” lub „Co inni mogą zrobić dla mnie?”.

• Asertywność – jej ważnym filarem jest bycie świadomym swoich praw oraz korzystanie z nich. Osoba asertywna nie godzi się na agresję, manipulację i nadużycia. Potrafi odmówić, gdy przysługa dla kogoś wiąże się z przykrymi konsekwencjami dla niej samej. Warto uczyć dziecko, że ma prawo wymagać szacunku względem swoich praw, granic, zasad i potrzeb.

• Celowe życie – polega ono na świadomym określaniu swoich celów, podejmowaniu działań w kierunku ich spełnienia oraz na umiejętności ocenienia swoich zachowań pod kątem ich zgodności z wyznaczonymi celami. Stawianie sobie realistycznych, wartościowych celów życiowych i realizowanie ich pozytywnie wpływa na wzrost poczucia własnej wartości.

• Prawość – jej przejawem jest prowadzenie życia zgodnego ze swoimi wartościami. Postępowanie oraz wyznaczanie sobie celów spójnych z przyjętymi wartościami wpływa pozytywnie na formowanie się poczucia własnej wartości. Ważnym zadaniem rodziców, którym zależy na rozwijaniu u dziecka prawości, jest bycie spójnymi. Oznacza to, że w ich zachowaniu nie ma rozbieżności między tym, co myślą, mówią i robią.

Wsparcie dziecka w rozwijaniu poczucia własnej wartości powinno stanowić jeden z ważniejszych priorytetów rodziców. Poczucie własnej wartości to bowiem coś więcej niż ulotne i chwilowe pozytywne wyobrażenia na swój temat. Jest to podstawa, na której bazują relacje człowieka z innymi, jego zdrowie emocjonalne oraz odwaga do stawiania czoła codzienności.

Bibliografia dostępna jest w redakcji.

Autorka jest absolwentką podyplomowych studiów na kierunku Pedagogika Opiekuńczo-Wychowawcza oraz studiów Nauki o Rodzinie o specjalności Poradnictwo i Terapia Rodziny i Małżeństwa.