Grzeczne dziecko – sukces czy problem?

Agata Sierota

Zależność od innych 

Każdy człowiek ma swoją indywidualność, pewien typ osobowości, który pod wpływem niewłaściwego stylu wychowania, niekorzystnych okoliczności, może przekształcić się w zaburzenie. W Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-10 wyróżniano zaburzenie pod nazwą osobowość zależna. Wzorzec cech osobowości zależnej charakteryzuje się przede wszystkim brakiem niezależności i samodzielności, a także oczekiwaniem na pomoc i opiekę ze strony innych. Dziś dalej w praktyce klinicznej używa się określenia osobowość zależna, ale nowa ICD-11, starając się uniknąć sztywnych klasyfikacji, koncentruje się na cechach dominujących osobowości oraz stopniu zaburzenia funkcjonowania jednostki. 

Od stylu do zaburzenia

Gdy inni są dla dziecka ważni, stara się ono o dobre kontakty, reaguje na potrzeby, jest zgodne, współpracujące – wówczas jest postrzegane jako miłe i grzeczne. Jednak, gdy dorasta i nadal jest zależne, bez opieki innych zagubione, niezdolne do samodzielnego działania, funkcjonuje w sposób zaburzony. Specjaliści często ukazują cechy współpracujące i zależne jako dwa krańce spektrum osobowości1. Wprowadzono też w ICD-11 kategorię „trudności osobowościowe”, którą można umieścić na kontinuum pomiędzy przystosowawczym stylem funkcjonowania osobowości, a jej zaburzeniem.

Gdy dziecko przejawia cechy osobowości współpracującej:

• silnie angażuje się w relacje z innymi ludźmi, 

• woli przebywać w towarzystwie, niż w samotności,

• lubi działanie z innymi, z łatwością podporządkowuje się poleceniom,

• zanim podejmie decyzję, rozmawia o niej z innymi, słucha ich rad,

• stara się o pozytywne relacje z innymi,

• jest skłonne do wyrzeczeń dla ważnych osób,

• bardzo potrzebuje silnej, bliskiej relacji, a gdy ją traci stara się szybko ją odbudować.

Jeżeli te cechy są obecne w umiarkowanym stopniu, to w wielu okolicznościach mogą stanowić potencjał, który odpowiednio wykorzystany, może przyczynić się do sukcesów życiowych. Jednak, gdy cechy osobowości współpracującej stają się nasilone, sztywne, uporczywe, utrudniają zmianę sposobu działania i przysparzają problemów.

Wzorzec cech i zachowań osobowości zależnej może przejawiać się jako:

• obawa przed niezdolnością do zatroszczenia się o siebie,

• zachęcanie innych lub pozwalanie im na przejęcie odpowiedzialności za ważne decyzje życiowe,

• ograniczona zdolność do samodzielnego podejmowania decyzji bez radzenia się i potwierdzenia jej słuszności przez inne osoby,

• podporządkowanie własnych potrzeb potrzebom osób, od których jest się zależnym, nadmierne uleganie ich życzeniom,

• niechęć do stawiania nawet racjonalnych wymagań osobom, od których jest się zależnym,

• poczucie niewygody, bezradności, opuszczenia w sytuacji osamotnienia, 

• nadmierny lęk przed utratą bliskiego związku i osamotnieniem.

Gdy cechy te są nasilone, na skraju spektrum, może to sprawić, że osoba nie potrafi podejmować prostych, codziennych decyzji bez porad i pomocy ze strony innych. Ooczekuje, że za najważniejsze obszary w jej życiu przejmą odpowiedzialność inni, nie jest zdolna do samodzielnej realizacji zadań, do okazywania inicjatywy, nie ujawnia odrębnego zdania, w obawie przed utratą aprobaty; jest niepewna, w lęku, że sama sobie nie poradzi, boi się samotności, przeżywa paniczny lęk, gdy traci „opiekuna”.

Wzorce osobowości rzadko występują w tzw. czystej postaci (typ niedojrzały), często z domieszką cech historionicznych (typ usłużny), unikających (typ zaniepokojony) czy schizoidalnych (typ nieefektywny)2. 

Wzorzec cech osobowości zależnej – przyczyny

Choć zaburzenia osobowości są głównie uwarunkowane środowiskowo, istnieją dowody na wpływ genetyczny na skłonność do niektórych zachowań charakterystycznych dla osobowości zależnej. Podkreśla się znaczenie rodziny pochodzenia: wychowanie charakteryzujące się nadopiekuńczością lub przeciwnie – nadmierną krytyką, autorytarnością. Także częste zmiany miejsca zamieszkania, szkoły, trudności finansowe rodziny mogą wpłynąć negatywnie na rozwijające się poczucie bezpieczeństwa, powodować niepewność, obniżać zdolność do radzenia sobie z życiem i podejmowania decyzji. Także traumatyczne wydarzenia, takie jak nadużycia czy utrata bliskiej osoby, mogą prowadzić do rozwijających się wzorców zależności od innych, jako mechanizmu radzenia sobie z trudnościami emocjonalnymi3.

Wpływy rodzinne 

Oba wspomniane wcześniej style wychowania, przyczyniające się do rozwoju cech osobowości zależnej: autokratyczny i nadopiekuńczy, wpływają na kształtowanie poczucia własnej niekompetencji dziecka, osłabiają poczucie niezależności. Rodzice nadopiekuńczy odgadują wszelkie potrzeby dziecka, co jest niezbędne na początku jego życia, ale na późniejszym etapie może hamować rozwój, do którego przyczynia się frustracja. Jeśli każda potrzeba dziecka zostaje zaspokojona, zanim zostaje wypowiedziana, to rozwój (rozumiany jako budowanie autonomii) zostaje zahamowany, na rzecz wejścia w zależność. Nadopiekuńczy rodzice, doświadczając nieustannie obaw o bezpieczeństwo dziecka, hamują przejmowanie przez nie inicjatywy, podejmowanie ryzyka czy popełnianie błędów. Mogą „zarażać” je własnymi obawami albo, jak w przypadku rodziców autorytarnych, karać za niezależne zachowania lub ich zakazywać. Efektem może być ukształtowanie u dziecka poczucia bycia niekompetentnym, niezaradnym, mało skutecznym4. 

Wzorzec cech osobowości zależnej – skutki i ryzyko uzależnień

Wzorzec cech osobowości zależnej może powodować negatywne skutki:

• Zaburzenia w relacjach interpersonalnych.  

• Brak niezależności. 

• Niskie poczucie własnej wartości. 

• Utratę tożsamości. 

• Ryzyko wykorzystania przez innych. 

• Ryzyko uzależnień.

Podatność na wpływy innych i stała potrzeba bycia zaopiekowanym sprawia, że osoby z cechami osobowości zależnej są bardziej narażone na wykorzystanie i manipulację przez otoczenie. Choć nie jest to tożsame, mogą mieć skłonność do współuzależnienia w związkach. Z kolei zwiększone ryzyko uzależnień jest związane z tym, że część osób poddanych nadmiernej kontroli rodziców, z czasem zaczyna się buntować i szuka swojej drogi do uzyskania autonomii, kierując się ku rówieśnikom. Rówieśnicy mogą odrzucać tzw. mamisynków, a sięganie np. po środki psychoaktywne może stać się sposobem na radzenie sobie z uczuciem odtrącenia. W życiowych sytuacjach, gdy trzeba wykazać samodzielność i niezależność, osoby te przeżywają silny stres, co również może skłonić je do używania przed takimi sytuacjami substancji psychoaktywnych czy leków. Zdarza się też, że osoba z cechami osobowości zależnej, dystansując się od rodziców, wchodzi w zbytnią zależność z rówieśnikami. Wobec nich staje się uległa, nie potrafi odmówić, przeciwstawić się, także propozycjom użycia alkoholu czy narkotyków. 

Zalecenia dla rodziców

Wielu rodzicom wydaje się, że mają świadomość swojego stylu wychowawczego i jego konsekwencji. Gdy jednak mamy wrażenie, że dziecko jest zbyt uległe wobec innych i ponosi tego wyraźne negatywne konsekwencje, warto dokonać autoanalizy, najlepiej przy pomocy doświadczonego specjalisty: psychologa, pedagoga. Może zalecić on, zarówno dla nas, jak i dla dziecka, terapię poznawczo-behawioralną, pozwalającą m.in. zmienić niekorzystne, utarte schematy zachowań5. Czasem zauważamy, że jesteśmy nazbyt opiekuńczy czy zbyt narzucamy dziecku swoją wolę, ale trudno nam to zmienić. Ważnym sygnałem, że nasza kontrola jest nadmierna, to brak zaufania do dziecka. Gdy dziecko przejawia cechy osobowości współpracującej, trzeba zachęcać je do rozwoju niezależności, wzmacniać w nim poczucie sprawstwa, uczyć asertywności, stawiania granic, by nie uległo zdominowaniu lub wykorzystaniu przez innych. Jak utrzymać zdrową kontrolę, unikając skrajności w postaci autorytaryzmu czy nadopiekuńczości? 

Oto kilka wskazówek:

• Bądź obecny, wspieraj, ale nie narzucaj się zbytnio – znajdź balans między byciem blisko dziecka a dawaniem mu przestrzeni do samodzielnego działania.

• Ustal jasne granice, ale daj dziecku swobodę w ich ramach – dzieci potrzebują jasno określonych granic, ale też możliwości działania w ich obrębie.

• Rozmawiaj z dzieckiem – pozwól mu wyrazić swoje potrzeby i emocje, a także wysłuchaj jego opinii.

• Pamiętaj o pozytywnym wzmacnianiu – nagradzaj, wzmacniaj działania samodzielne, a nie tylko wypełnianie twoich wymagań.

• Pozwól dziecku podejmować decyzje – warto dawać dziecku możliwość samodzielnego podejmowania decyzji, nawet jeśli są to małe rzeczy. Zachęcaj do samodzielności, ale bądź gotowy, gdy potrzebuje pomocy.

• Buduj zaufanie – to kluczowy element w unikaniu nadmiernej kontroli. Ważne jest, aby dać dziecku szansę na pokazanie, że może sobie poradzić.

• Bądź konsekwentny, ale i elastyczny – utrzymaj spójność w swoich działaniach, ale nie wahaj się dostosować do zmieniających się sytuacji.

Zakończenie 

Pamiętajmy, że „grzeczne” dziecko jest szczęśliwe, gdy jego zależność od rodziców wiąże się ze wzajemnym zaufaniem, a nie – jest wynikiem nadmiernej kontroli. Gdy w domu czuje się ono bezpieczne, może podporządkowywać się z miłością, a nie – z powodu lęku czy bezradności.

Autorka jest doktorem nauk humanistycznych, psychologiem, wieloletnim pracownikiem Instytutu Psychologii UMCS Lublin oraz placówek pomocy społecznej, zmagających się m.in. z problemem uzależnień. Obecnie współpracuje z redakcjami czasopism m.in. Niebieska Linia, szerząc i popularyzując wiedzę psychologiczną.

Bibliografia

Beck J.S. (2012). Terapia poznawczo-behawioralna. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. 

Cyklińska A. (2025). Spektrum osobowości – od stylu do zaburzenia. https://twojpsycholog.pl/blog/spektrum-osobowosci https://twojpsycholog.pl/blog/spektrum-osobowosci 

Davis R., Milton T. (2005). Zaburzenia osobowości we współczesnym świecie. Instytut Psychologii Zdrowia. Warszawa

https://widokipsychoterapia.pl/osobowosc-zalezna/

https://stopuzaleznieniom.pl/artykuly/czy-jestem-uzalezniony/osobowosc-zalezna-i-predyspozycje-do-uzaleznienia/