Krzywdzenie dzieci - zareagujesz?

Katarzyna Kulesza

Mniej przemocy fizycznej ze strony dorosłych, niestety więcej przemocy rówieśniczej – tak wynika z badania przeprowadzonego na ogólnopolskiej reprezentatywnej próbie 2026 nastolatków w wieku 11–17 lat przez Fundację Dajemy Dzieciom Siłę. A dzieci mają prawo do dzieciństwa bez przemocy. Zróbmy ten pierwszy krok – zareagujmy, gdy jesteśmy świadkami krzywdzenia. Jak? Odpowiedzi udzielają twórcy kampanii społecznej „REAGUJ na przemoc wobec dzieci”.

Badanie pn. „Diagnoza przemocy wobec dzieci w Polsce” jest prowadzone cyklicznie przez Fundację Dajemy Dzieciom Siłę co 5 lat (poprzednie edycje w 2013 i 2018 roku). Dzięki temu stanowi jedno z nielicznych kompleksowych źródeł wiedzy o problemie krzywdzenia dzieci. Obecną edycję badania z 2023 roku przeprowadzono na ogólnopolskiej reprezentatywnej próbie 2026 nastolatków w wieku 11–17 lat.
 
Jaka jest zatem skala krzywdzenia dzieci? 
Z odpowiedzi udzielanych przez respondentów w wieku 11–17 lat wynika, że zdecydowana większość z nich (79%) choć raz doświadczyła w swoim życiu przemocy lub zaniedbania. W roku poprzedzającym badanie nieco ponad połowa respondentów (52%) doznała jakiejś formy przemocy lub zaniedbania. W ciągu swojego życia dwie trzecie respondentów (66%) doznało przemocy ze strony rówieśników, a co trzecia osoba (32%) doświadczyła przemocy ze strony bliskiego dorosłego. Co czwarty badany (26%) został wykorzystany seksualnie bez kontaktu fizycznego, a zaniedbywana emocjonalnie była prawie co czwarta osoba (23%). Parentyfikacji doświadczył co piąty badany (20%). Co siódmy badany (14%) był świadkiem przemocy w domu, a 8% respondentów było zaniedbywanych fizycznie. 
W okresie roku poprzedzającego badanie prawie połowa badanych (46%) zetknęła się z jakąś formą przemocy ze strony rówieśnika, co piąta osoba (20%) – ze strony bliskiej osoby dorosłej, a co siódma (14%) – doświadczyła wykorzystywania seksualnego bez kontaktu fizycznego. Co dwudziesty badany (5%) był świadkiem przemocy w domu, a co dwudziesty piąty (4%) został wykorzystany seksualnie z kontaktem fizycznym.
 
Kto krzywdzi?
Najczęściej wymienianym sprawcą przemocy fizycznej był ojciec (35%). Niewiele mniej wskazań dotyczyło matki (31%). Co dziesiąte uderzone dziecko wskazało innego znajomego dorosłego (10%), a 9% wskazało innego dorosłego członka rodziny. Aż 29% uderzonych przez bliskiego dorosłego nie chciało odpowiedzieć, kim była ta osoba.
Natomiast w przypadku przemocy psychicznej częściej jako sprawczynie wskazywane były matki (43% spośród doświadczających przemocy psychicznej), nieznacznie rzadziej – ojciec (39%). Spośród osób, które doświadczyły przemocy psychicznej, 11% wskazało innego dorosłego z rodziny, a 10% – innego znajomego dorosłego. Prawie jedna czwarta (23%) nie chciała odpowiedzieć na pytanie o sprawcę krzywdzenia psychicznego. 
W większości przypadków sprawcami przemocy seksualnej byli mężczyźni – słownej przemocy seksualnej (80%), uwodzenia w internecie (78%) oraz ekshibicjonizmu (85%). 
Jednak, jak zauważają autorzy raportu „Diagnoza przemocy wobec dzieci w Polsce 2023”, można zauważyć pozytywne zmiany, bowiem zasięg przemocy fizycznej spadł w porównaniu z badaniem z roku 2018 z 33% do 24% (dla całego życia) i z 20% do 10% (dla ostatniego roku). Niestety rozpowszechnienie form przemocy psychicznej utrzymuje się na stałym wysokim poziomie. Aż 22% badanych respondentów przyznało, że doświadczyło tego rodzaju przemocy w ciągu całego życia (22% w roku 2013 i 20% w roku 2018), a w roku poprzedzającym badanie – 16% (14% w 2013 roku i 15% w roku 2018). 
 
Przemoc seksualna
O wykorzystywanie seksualne byli pytani respondenci w wieku 13–17 lat. Ten rodzaj przemocy podzielono na dwie kategorie: wykorzystywanie seksualne z kontaktem fizycznym i bez kontaktu fizycznego. Co pokazało tegoroczne badanie? Ponad co czwarty badany (26%) został w swoim życiu wykorzystany seksualnie bez kontaktu fizycznego, a w roku poprzedzającym badanie odsetek ten wyniósł 14%. Spośród badanych form wykorzystywania seksualnego bez kontaktu fizycznego nastolatki najczęściej stykały się z ekshibicjonizmem (14%). Co dziewiąta osoba (11%) doświadczyła słownej przemocy seksualnej, a co dziesiąta przyznała, że była uwodzona w internecie (10%), 3% nastolatków deklarowało, że bez ich zgody ktoś udostępnił ich nagie lub półnagie zdjęcie innym osobom. W roku poprzedzającym badanie 7% badanych doświadczyło ekshibicjonizmu, kolejne 7% – słownej przemocy seksualnej, 4% – uwodzenia w internecie, 1% – niechcianego sekstingu. Natomiast niechcianego dotykania seksualnego przez rówieśników doświadczało w ciągu swojego życia 4% badanych nastolatków (w ostatnim roku: 2%). Kontakt seksualny przed 15 r.ż. z osobą dorosłą miało 3% nastolatków (w ostatnim roku: 1%). Dotykanych seksualnie przez znajomego dorosłego było 2% respondentów, taki sam odsetek przez obcą osobę dorosłą (w ostatnim roku: 1%).

Patrząc na wyniki Diagnozy krzywdzenia dzieci z roku 2013 i 2018 roku, autorzy tych badań nie odnotowują istotnych zmian w odsetkach doświadczeń poszczególnych form wykorzystywania seksualnego z kontaktem fizycznym, za wyjątkiem sytuacji, kiedy respondenci mówili o kontakcie  seksualnym z osobą dorosłą przed 15 r.ż. w roku poprzedzającym badanie (odsetek wzrósł z 0,2% do 1,4%). Jednak zaobserwowano, że  nastolatki coraz częściej doświadczają słownej przemocy seksualnej (wzrost z 8% w 2013 roku do 11% w 2023 roku). Coraz częściej także stykają się z ekshibicjonizmem (wzrost z 9% w 2018 roku do 14% w 2023 roku).

Przemoc rówieśnicza
Niepokojące jest zjawisko rosnącej skali występowania przemocy rówieśniczej, szczególnie przemocy psychicznej – z 28% w 2013 roku do 44% w 2023 roku w ciągu całego życia oraz z 13% w 2013 roku do 27% w 2023 roku w roku poprzedzającym badanie. W przypadku rówieśniczej przemocy fizycznej o 7% zwiększył się odsetek nastolatków, które doświadczyły tego rodzaju przemocy w ciągu życia (41% w 2013 r. vs 48% w 2023 r.). W odpowiedzi na pytanie dotyczące doświadczenia przemocy fizycznej ze strony rówieśników w ostatnim roku przed badaniem, ten odsetek zwiększył się o 9% (20% w 2013 r. vs 29% w 2023 r.).

W badaniu z 2023 roku połowa respondentów w wieku 11–17 lat (66%) przyznała, że doświadczyła przynajmniej jednej z pięciu form przemocy rówieśniczej w ciągu całego życia, a prawie połowa respondentów (46%) – w roku poprzedzającym badanie. Wiek ani płeć respondentów nie różnicują doświadczeń przemocy rówieśniczej, ale miejsce zamieszkania już tak. Bowiem nastolatki mieszkające w miastach częściej doświadczały przemocy rówieśniczej niż mieszkające na wsi (kiedykolwiek w życiu: 70% vs 63%; w ostatnim roku przed badaniem: 50% vs 43%). Najczęstszą formą przemocy wśród rówieśników była przemoc fizyczna (doświadczyło jej kiedykolwiek: 48%, a w ostatnim roku: 29%), w dalszej kolejności przemoc psychiczna (kiedykolwiek: 44%, w ostatnim roku: 27%), znęcanie się (kiedykolwiek: 18%, w ostatnim roku: 10%), napaść zbiorowa (kiedykolwiek: 17%, w ostatnim roku: 8%) oraz przemoc podczas randki (kiedykolwiek: 6%, w ostatnim roku: 4%). 
 
Wsparcie ze strony dorosłych
Badania dowodzą, że jednym z czynników wpływających na zmniejszenie szkodliwego wpływu na zdrowie psychiczne i rozwijający się mózg dzieci (mózg rozwija się do 24 r.ż.) jest obecność i wsparcie życzliwych osób dorosłych. Nawet tylko jedna taka osoba w życiu dziecka może w istotny sposób wpłynąć na to, że dziecko lepiej poradzi sobie z traumatycznymi doświadczeniami. Czy dzieci i nastolatki mają do kogo się zwrócić w trudnych sytuacjach? Osobami, na których wsparcie mogły liczyć dzieci i nastolatki, byli: matka (65%), rówieśnicy spoza rodziny (64%), ojciec (45%), rodzeństwo lub inne dziecko z rodziny (38%), rówieśnicy spoza rodziny (64%), psycholog lub pedagog (13%), nauczyciel lub nauczycielka (11%). Niestety aż 8% nastolatków przyznało, że nie miało ani jednej osoby, do której mogło się zwrócić w trudnej sytuacji. 
 
Czynniki ryzyka wystąpienia przemocy 
Spośród badanych czynników ryzyka przemocy najbardziej znaczące okazały się nadużwyanie alkoholu przez domownika, choroba psychiczna domownika i używanie narkotyków przez domownika. We wszystkich rodzajach przemocy – fizycznej, psychicznej, zaniedbania, wiktymizacji pośredniej wymienione dysfunkcje rodzinne, niemal 2-, a w niektórych przypadkach nawet 3-krotnie zwiększały możliwość doświadczenia przemocy przed 12 r.ż.
 
Zachowania autodestrukcyjne jako konsekwencja doświadczanej przemocy
Wyniki badania wskazują na związek między doświadczaniem przemocy a podejmowaniem zachowań autodestrukcyjnych. Na okaleczanie się najsilniej wpływa doświadczenie przemocy rówieśniczej, a na próby samobójcze – doświadczenie wykorzystania seksualnego z kontaktem fizycznym. Co piąty nastolatek (22%) okaleczał się, a co jedenasty (9%) miał za sobą próbę samobójczą. Dziewczyny częściej niż chłopcy deklarują zarówno samookaleczenia (29% vs 14%), jak i próby samobójcze (14% vs 5%). A jeśli chodzi o korelację wieku i zachowań destrukcyjnych, to starsze nastolatki w wieku 15-17 lat  znacząco częściej niż młodsze (11-14 lat) dokonywały samookaleczeń (26% vs 18%) oraz częściej podejmowały próby samobójcze (10% vs 8%).
 
Co mogą zrobić dorośli?
Autorzy raportu „Diagnoza przemocy wobec dzieci w Polsce 2023” zawarli także szereg rekomendacji jako najważniejszych kierunków działań w obszarach, które wymagają pilnej uwagi instytucji, przedstawicieli władz rządządzych, specjalistów pracujących z dziećmi. Ze względu na to, że obserwuje się zwiększenie skali przemocy rówieśniczej oraz na to, że częściej osobami pokrzywdzonymi przemocą, zwłaszcza wykorzystywaniem seksualnym, są dziewczyny, działania systemowe powinny dotyczyć przede wszystkim prowadzenia działań profilaktycznych w obszarze przemocy rówieśniczej zarówno fizycznej, jak i psychicznej. Ponadto rekomenduje się wprowadzenie standardów ochrony dzieci, w tym odpowiednich procedur interwencyjnych i szkolenia kadry pedagogicznej w zakresie zgłaszania przypadków przemocy, prowadzenie działań uświadamiających wśród rodziców i opiekunów dotyczących przemocy psychicznej wobec dzieci oraz nastolatków, aby wspierać rodziców w prawidłowych modelach relacji i komunikacji z dziećmi oraz edukowanie społeczeństwa, by w rezultacie zmienić postawy w zakresie reagowania na podejrzenie przemocy wobec dzieci i nastolatków. To tylko niektóre z proponowanych kierunków działań, a żeby nie być gołosłownym, to FDDS uruchomiła kampanię społeczną mającą na celu poprawę świadomości społeczeństwa w kwestii reagowania na sytuacje krzywdzenia dzieci i nastolatków. 
 
Kampania „REAGUJ na przemoc wobec dzieci”
Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę przygotowała kampanię społeczną „REAGUJ na przemoc wobec dzieci”. Celem kampanii jest zwiększenie społecznej gotowości do reagowania w sytuacjach, gdy osoby, świadkowie sytuacji noszących znamiona przemocy, podejrzewają albo widzą, że dziecko doświadcza przemocy. Strona kampanii REAGUJ.fdds.pl to kompendium wiedzy na temat ścieżek i sposobów reagowania w sytuacji podejrzenia przemocy, miejsc i form pomocy oraz niezbędnych dokumentów i wzorów pism. Do pobrania są też materiały graficzne, a wkrótce dostępny będzie też kurs e-learningowy, jak podają na stronie internetowej autorzy kampanii.

W ramach kampanii przygotowano także 3-odcinkowy miniserial, wyreżyserowany przez Krzysztofa Komandera. – Serial składa się z trzech odcinków, a każdy z nich stawia pytania o to, jak postępują ludzie, gdy są świadkami przemocy wobec dziecka. Czy potrafią zareagować? Jak to robią? Co to zmienia? Co ich powstrzymuje przed zareagowaniem? Akcja ma na celu nie tylko poruszyć widzów emocjonalnie, ale przede wszystkim zachęcać do podejmowania działań w sytuacjach, w których dzieci są krzywdzone - wyjaśnia Łukasz Wojtasik, pomysłodawca kampanii, ekspert Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę.

Edukowanie społeczeństwa poprzez dostępność kampanii społecznych, działań profilaktycznych, badań prowadzonych w obszarze przemocy dają pozytywne rezultaty, co widać chociażby w zmniejszającym się trendzie stosowania przemocy przez rodziców i opiekunów dzieci i nastolatków. Jednak różnych form i przejawów przemocy jest wciąż za dużo. Za dużo hejtu, cyberprzemocy, przemocy w przestrzeni publicznej, przemocy w grach komputerowych, w rodzinach. Dzieci nasiąkają przemocą i zachowania przemocowe oraz doświadczanie przemocy staje się dla nich codziennością. Pokazuje to chociażby wzrostowy trend przemocy rówieśniczej, w tym przemocy psychicznej, fizycznej i wykorzystywania seksualnego. Reagujmy na przemoc, bez względu na to, czy ma ona miejsce w internecie, w szkole, w pracy, na ulicy. Im częściej będziemy zwracać uwagę na zachowania krzywdzące, tym mamy większe szanse na zmniejszenie skali krzywdzenia dzieci i zadbanie o zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży. 
Artykuł powstał na podstawie raportu z badania pn. „Diagnoza przemocy wobec dzieci w Polsce 2023” Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę. Cały raport jest dostępny pod linkiem: https://fdds.pl/co-robimy/raporty-z-badan/2023/diagnoza-przemocy-wobec-dzieci-w-polsce.html