Polska młodzież A.D. 2021 a substancje psychoaktywne
Artur Malczewski
Od 2003 roku Krajowe Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom (KCPU)1 realizuje wspólnie z Fundacją CBOS badania uczniów ostatnich klas szkół ponadpodstawowych (18-19 lat). W badaniu z 2021 roku wzięło udział ponad 1500 uczniów (N=1531). Pomiar został przeprowadzony za pomocą ankiety audytoryjnej. Wyniki pomiaru z końca 2021 roku są przedstawione na tle wcześniejszych badań. W artykule przedstawię używanie substancji psychoaktywnych wśród młodzieży. Wyniki zostały zaprezentowane szerszemu odbiorcy we wrześniu m. in. na ogólnopolskiej konferencji KCPU w dniach 19-20 września.
Zanim przejdę do przedstawienia rezultatów badania dotyczących używania substancji psychoaktywnych przez młodzież, przyjrzymy się spędzaniu wolnego czasu przez badanych uczniów, ponieważ niewielkie odsetki odnosiły się do substancji psychoaktywnych. Największe odsetki młodych deklarowały, że najbardziej lubią spędzać wolny czas z przyjaciółmi i znajomymi (83%). Aktywnością, która na przestrzeni lat (2013–2021) traci na popularności, jest chodzenie do dyskotek i klubów (17% w 2021 roku). Ponad jedna czwarta ankietowanych (27%) najchętniej przeznacza wolny czas na uprawianie sportu. Jest to najmniejszy odsetek spośród wszystkich badanych. Jedna trzecia uczniów (33%) lubi spędzać czas wolny grając w gry komputerowe, nieco mniej (27%) – przeglądając Internet. „Nicnierobienie” – spanie, leżenie, odpoczywanie – stanowi preferowaną formę spędzania czasu wolnego jednej trzeciej młodzieży (33%), w przypadku tego wyboru odnotowujemy tendencję wzrostową.
Konsumpcja substancji psychoaktywnych na terenie szkoły
W omawianych badaniach uczniowie pytani byli o używanie substancji psychoaktywnych na terenie szkoły. Największą zmianę odnotowano w przypadku narkotyków. Ich zażywanie na terenie szkoły wskazało 29% uczniów (2021 rok) wobec 32% przy poprzednim pomiarze (2018). To najniższy wynik spośród wszystkich pomiarów. W 2003 roku o podobnych przypadkach deklarowało dwa razy więcej uczniów (64%). O dwa punkty wzrósł odsetek uczniów wskazujących, że na terenie szkół spożywany jest alkohol. Według ostatniego z 2021 roku badania 45% (w 2018 roku: 43%). To wciąż jednak znacznie niższy wynik niż przy pierwszych pomiarach – w 1998 roku odsetek ten wynosił 71%, a w 2003 roku – 73%. Zdecydowana większość uczniów deklaruje, że w ich szkołach pali się papierosy. Ostatni pomiar pokazuję na 2-punktowy spadek w stosunku do poprzedniego pomiaru (2021 rok: 82% wobec 84% w 2018 roku). W 1998 roku obecność papierosów w szkołach deklarowali niemal wszyscy badani uczniowie (96%). Od tamtej pory odnotowujemy powolną tendencję spadkową, nie zmienia to faktu, że papierosy pozostają najpopularniejszą substancją psychoaktywną w szkołach.
Podsumowując, można zaobserwować powolny wzrost liczby szkół, w których substancje psychoaktywne w ogóle się nie pojawiają. Obecnie odsetek takich szkół wynosi 17%, w 2018 roku wynosił 15%, a w 2016 – 14%. Z drugiej strony w podobnym tempie rośnie odsetek szkół, w których obecne są wszystkie trzy typy substancji psychoaktywnych, o które pytamy – obecnie wynosi on 26%, w 2018 wynosił 24%, a w 2016 roku – 23%.
Palenie papierosów
Badania realizowane w latach 1992–2003 wskazywały na stopniowy wzrost odsetka uczniów regularnie palących papierosy (z 23% do 31%), jednak w roku 2008 odnotowaliśmy spadek w tym zakresie (do 22%). Obecnie możemy mówić o lekkim wzroście wartości tego wskaźnika względem poprzedniego badania – w 2021 roku regularne palenie deklarowało 20% badanych.
W najnowszym sondażu z 2021 roku niepalenie zadeklarowało 61% dziewcząt (tyle samo co w 2018 roku) i podobny odsetek chłopców – 62% (w 2018 roku – 59%). W roku 2021, podobnie jak w 2018, niepalącą młodzież stanowili najczęściej uczniowie liceów ogólnokształcących (64% – publicznych oraz 66% – prywatnych). Najmniejsze odsetki niepalących odnotowano wśród uczniów szkół branżowych – 54% (w 2018 roku – 50%). W badaniu z 2021 roku spośród uczniów uważających sytuację materialną swojej rodziny za dobrą nie paliło 62%, a spośród tych, którzy określili warunki materialne w rodzinie jako złe – 53%. Wśród badanych, których ojcowie posiadają wykształcenie podstawowe, nie paliło 57%, a w przypadku wyższego wykształcenia ojca odsetek ten wyniósł 65%. Najwięcej niepalących uczniów zarejestrowano u dzieci rodziców z wykształceniem zasadniczym zawodowym – 64%. Biorąc pod uwagę miejsce zamieszkania, trudno uchwycić wyraźne różnice. Odsetek niepalących był największy na wsi – 63%, a najmniejszy w miastach poniżej 20 000, a także tych liczących 500 000 i więcej mieszkańców (po 58% w obu typach miast). Osoby mieszkające z obojgiem rodziców częściej deklarowały niepalenie (63%) niż osoby mieszkające z jednym rodzicem (52%). Na wskaźniki związane z paleniem papierosów wpływ ma uczestnictwo w praktykach religijnych. Im silniejsze zaangażowanie religijne, tym więcej niepalących, a mniej regularnych palaczy. Wpływ tego czynnika na zachowania młodzieży odnotowano we wszystkich dotychczasowych badaniach. Wśród tych, którzy w ostatnim sondażu deklarowali, że uczestniczą w praktykach religijnych raz w tygodniu, osoby niepalące stanowią 75%, a wśród w ogóle niebiorących w nich udziału – 55%. Najmniej niepalących jest wśród uczniów głęboko wierzących (72%), wśród niewierzących pali 50%. Po papierosy rzadziej sięgają uczniowie otrzymujący bardzo dobre oceny – 23%. Połowa uczniów mających niskie oceny (49%) przyznała się do palenia papierosów.
Picie alkoholu
W ciągu miesiąca poprzedzającego badanie w 2021 roku 66% (74% w 2018 roku) uczniów przynajmniej raz piło piwo, 62% (tak samo jak w roku 2018) – wódkę i inne mocne alkohole, a 37% (43% w 2018 roku) – wino. W porównaniu z poprzednim pomiarem nastąpił spadek wskaźników dotyczących picia piwa oraz wina. Częstość picia wymienionych trzech grup alkoholi w poszczególnych latach ilustruje poniższa tabela.
Upijanie się młodzieży
Z najnowszego sondażu wynika, że co najmniej raz w ciągu miesiąca przed badaniem upiło się 43% uczniów (w 2018 roku – 44%). Odsetek badanych, którym zdarzyło się to co najmniej trzykrotnie, wyniósł 13% (tyle samo co w 2018 roku). Do upicia się częściej przyznawali się chłopcy (47%) niż dziewczęta (39%). W roku 2021 upijanie się najczęściej deklarowali uczniowie szkół branżowych (54%). Widoczne jest zróżnicowanie w zależności od statusu ucznia. Upijało się więcej uczniów słabych (dwójkowych i trójkowych – 50%) niż tych z lepszymi ocenami (czwórkowi – 39%, piątkowi i szóstkowi – 31%). W ostatnim badaniu nie stwierdzono związku między wykształceniem rodziców a upijaniem się ich dzieci.
W grupie młodzieży z rodzin uboższych w ciągu miesiąca przed badaniem upiło się 47% uczniów, natomiast wśród badanych deklarujących średnią i dobrą sytuację materialną – 42%. Biorąc pod uwagę miejsce zamieszkania, największe odsetki odnotowano w miastach liczących powyżej 500 000 mieszkańców – 54%. Na opisywane zachowania wpływ mają postawy religijne młodzieży. Wśród badanych, którzy uczestniczą w praktykach religijnych raz w tygodniu, w miesiącu poprzedzającym sondaż upiło się 35%, a w grupie osób w ogóle w nich nieuczestniczących – 46%.
Używanie narkotyków
Uczniowie pytani byli o własne doświadczenia związane z używaniem narkotyków, a następnie, jeśli ich używali, proszeni byli o ich wymienienie. W latach 1992–2003 odsetek uczniów, którzy używali narkotyków w ciągu ostatniego roku, systematycznie rósł (z 5% do 24%). W 2008 roku zmniejszył się do 15%, ale w kolejnych badaniach obserwowaliśmy niewielkie jego wzrosty. Od 2016 roku rozpoczął się trend spadkowy, który potwierdzają ostatnie wyniki – 13% odpowiedzi twierdzących.
„Dopalacze”, czyli nowe substancje psychoaktywne
W przypadku „dopalaczy” odnotowujemy spadek używania tych substancji. Odsetek badanych, którzy eksperymentowali z tymi substancjami – 2,6%. ciągu ostatniego roku używało „dopalaczy” 0,3% oraz w ciągu ostatniego miesiąca taki sam odsetek 0,3%. Są to najniższe wskaźniki od początku prowadzenia badań – to jest od roku 2008. W 2021 roku do bloku pytań o poszczególne substancje psychoaktywne po raz pierwszy dodano pytanie o mefedron, który jest nową substancją psychoaktywną o działaniu stymulującym zdelegalizowaną w 2010 roku. Do używania kiedykolwiek w życiu mefedronu przyznało się 4,4%, w ciągu ostatniego roku przed badaniem 2,1% a w ciągu ostatnich 30 dni 1,4%. O „dopalaczach” słyszało 62% badanych w 2021 roku (62% w roku 2021). Kolejną kwestią poruszoną w badaniu było kupowanie „dopalaczy”. Według badania 1,1% (2,3% w 2018) respondentów kupowało je w sklepach stacjonarnych. Z polskiego sklepu internetowego korzystało 2,3% (2,3% w 2021) uczniów, a ze sklepu zagranicznego – 2,2% (2,2% w 2018). Podobny odsetek badanych korzystał z ukrytych giełd internetowych, tzw. kryptomarketów – 2,3% (2,3% w 2018).
Podsumowanie
Badanie zostało przeprowadzone pod koniec 2021 roku, zatem mamy w tym pomiarze obraz używania substancji psychoaktywnych przez młodzież w trakcie pandemii COVID-19. Warto zwrócić uwagę, że nie odnotowano wzrostu używania substancji psychoaktywnych w trakcie pandemii. Co więcej, wyniki omawianych badań pokazują, że w przypadku piwa, wina i narkotyków odnotowano zmniejszenie rozpowszechnienie używania substancji psychoaktywnych. Kolejne badania pokażą czy jest to efekt pandemii COVID-19, czy nowy trend dotyczący sięgania po substancje psychoaktywne.
1 Zanim powstało KCPU badania były realizowane przez Fundację CBOS oraz Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii.
Autor jest doktorem nauk społecznych, kierownikiem Działu Badań, Monitorowania oraz Współpracy Międzynarodowej KCPU. Laureat nagrody Europejskiego Towarzystwa Badań w Profilaktyce (EUSPR) – Leading European Prevention Science Practitioner Honour, którą otrzymał w 2021 roku.
