Efektowny czy efektywny – recenzja Programu Profilaktycznego „Cukierki”

Efektowny czy efektywny – recenzja Programu Profilaktycznego „Cukierki”

Daniel Melerowicz

Do placówek szkolnych i przedszkolnych w całym kraju zgłaszają się liczne firmy, fundacje i stowarzyszenia oferujące realizację programów profilaktycznych dla dzieci i młodzieży. Zarówno placówki oświatowe, jak również komisje rozwiązywania problemów alkoholowych są zmuszone poodejmować decyzje, czy i na jakie programy przeznaczać środki finansowe. Celem niniejszego artykułu będzie próba pokazania, na jakie główne aspekty należy zwrócić uwagę weryfikując skuteczność danego programu na przykładzie oceny popularnego Programu Profilaktycznego „Cukierki” Fundacji Homo Homini im. Karola de Foucaulda oraz Poradni Psychoterapii i Profilaktyki. 


Co to znaczy efektywny program?
Ministerstwo Zdrowia wraz z Krajowym Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom opracowało dokładny system oceny programów z obszarów promocji zdrowia psychicznego, profilaktyki uzależnień oraz programów profilaktyki innych zachowań problemowych dzieci i młodzieży. Celem działaniu tego systemu jest zapewnienie jak najwyższej jakości realizowanych programów. Należy pamiętać, że nie zawsze program, który jest atrakcyjny dla odbiorcy – czyli podoba się uczniom, rodzicom i nauczycielom, jest programem efektywnym. W naszym kraju funkcjonuje kilka popularnych programów, często wybieranych przez placówki oświatowe, których efektywność nie została odpowiednio zweryfikowana.
Program „Cukierki” jest programem wczesnej profilaktyki kierowanym do dzieci najstarszej grupy przedszkolnej oraz klas I–III szkoły podstawowej. Przystępując do tworzenia, jak również oceny jakiegokolwiek programu profilaktycznego, należy w pierwszej kolejności odpowiedzieć na pytanie, czym jest profilaktyka.

Czym jest profilaktyka?
W tym artykule profilaktyka definiowana będzie jako działanie lub zbiór działań nastawionych na jednostki lub grupy społeczne, których celem jest zapobieganie różnorodnym problemom przed ich wystąpieniem. Profilaktyka w tym rozumieniu jest więc działaniem uprzedzającym, nie zaś naprawczym. Zaznaczyć jednak należy, iż identyfikowanie jednostek lub grup zagrożonych w celu podejmowania określonych interwencji we wczesnej fazie powstawania zachowań ryzykownych lub problemowych również zalicza się do działań profilaktycznych.
Biorąc pod uwagę powyższą definicję należy uznać, iż jest ona spełniona w programie „Cukierki”, gdyż ma na celu zapobieganie problemom, zanim one wystąpią, jednocześnie ma na celu identyfikowanie jednostek zagrożonych powstaniem zachowań ryzykowanych.
Program stanowi część profilaktyki uniwersalnej, gdyż kierowany jest do całej populacji dzieci w wieku 
od 5 do 11 lat bez względu na stopień ryzyka wystąpienia zachowań problemowych. Dotyczy również znanych, rozpowszechnionych w znacznym stopniu zagrożeń (używania substancji psychoaktywnych, zbyt wczesnej ekspozycji na te substancje).

Model teoretyczny
Pierwszą trudnością związaną z Programem „Cukierki” wydaje się brak przyjęcia podczas jego tworzenia określonego modelu teoretycznego. Ciężko w związku z powyższym przewidzieć kierunek i rodzaj zmiany wynikający z określonych działań. Bardzo zdawkowo w opisie programu możemy przeczytać o wzmacnianiu relacji pomiędzy dziećmi a rodzicami (opiekunami/nauczycielami). W opisie programu znajdujemy zdanie: „Wróżka Ognia Kuchennego, „ognia, który karmi i ogrzewa, a jej czary są jednymi z najpotężniejszych na świecie”. Jest to piękna metafora ogromnej siły chroniącej, jaką są więzi rodzinne i tych, którzy dbają (albo powinni dbać) o ciepło i bezpieczeństwo dzieci, czyli rodziców” – powyższy cytat wydaje się oczywiście zgodny z prawdą, jednak skąd – na podstawie jakiej teorii – twórcy zakładają istnienie takich zależności? Możemy się domyślać, że chodzi o Teorię Przywiązania (Więzi) Johna Bowlbiego (2021). Jednak w opisie programu nie ma na ten temat żadnych informacji. Wydaje się, że program „Cukierki” opiera się raczej na założeniach aksjologicznych jego twórców.
Uwagę zwraca również brak dookreślenia w programie konkretnego charakteru i rozmiaru problematyki. Odbiorcy programu (dzieci) mają być zagrożone niekorzystnym wpływem, naciskami innych – jednak nie do końca wiadomo, kto lub co jest źródłem tego wpływu. Czy chodzi o dorosłych, którzy chcą rozwijać u dzieci szkodliwe postawy i zachowania, czy może bardziej chodzi o grupę rówieśniczą. W związku z powyższym program nie zawiera konkretnych strategii profilaktycznych, czyli sposobów postępowania opartych na podstawach teoretycznych, które mają na celu redukowanie wpływu czynników ryzyka i/lub wzmacnianie czynników chroniących.  

Czynniki ochronne oraz czynniki ryzyka
Kolejną, niezwykle istotną kwestią, na jaką należy zwrócić uwagę podczas oceny programu profilaktycznego, jest właśnie trafne sformułowanie czynników ryzyka oraz czynników chroniących dotyczących zidentyfikowanego problemu oraz jasne określenie metod je niwelujących lub odpowiednio wzmacniających. Pierwszym zadaniem profilaktyki powinno być osłabianie czynników ryzyka, a na drugim miejscu tworzenie czynników ochronnych, gdyż te ostatnie mają silniejszy wpływ (Wojcieszek, 2019). W opisie programu profilaktycznego „Cukierki” wymienia się jedynie najważniejsze czynniki ochronne zgodnie z klasyfikacją Hawkinsa: 
• silna więź z rodzicami,
• zainteresowania nauką szkolną, rozwojem,
• regularność praktyk religijnych,
• skłonność do respektowania norm i wartości społecznych (Hawkins, Catalano, Miller, 1992).
Należy zauważyć, iż program odnosi się do dwóch pierwszych czynników i w pośredni sposób do ostatniego czynnika.  Zabrakło jasnego odniesienia się do takich czynników chroniących jak: wpływ kulturowy środowiska społecznego – lokalne normy, konstruktywna grupa rówieśnicza (np. harcerstwo), wybrane specyficzne umiejętności życiowe (rozwojowe, komunikacyjne), wartości zakorzenione w dobrych normach pozarodzinnych – np. miłość do małych i dużych ojczyzn, i wreszcie pozytywny klimat szkoły. Program zdecydowanie oddziałuje na powyższe czynniki – nie zostały one jednak jasno zdefiniowane. W przypadku czynników ryzyka program odnosi się do nielicznych aspektów. Twórcy zwracają uwagę na brak umiejętności lub możliwości alternatywnych sposobów spędzania wolnego czasu oraz wczesną inicjację, która jest bardzo niekorzystnym czynnikiem, jak również kryzys relacji osobowych.
Bardzo wiele zasadnych czynników ryzyka nie zostało jednak doprecyzowanych w programie. Jednym z najczęściej opisywanych w literaturze niekorzystnych czynników jest dostępność – w przypadku grupy docelowej opisanej w programie „Cukierki” należałoby zwrócić uwagę przede wszystkim na dostępność kulturową (obyczajową) – czyli sytuację, w której dzieci rozpoczynają stosować pewne zachowania nie zdając sobie nawet sprawy, że są to zachowania nieodpowiednie. W przypadku tego czynnika zasadna okazałaby się praca szczególnie ze środowiskiem rodzinnym, która pomimo deklaracji nie jest jednak w programie w żaden sposób realizowana. To, co bardzo niepokoi, to zawarcie przez jego twórców w materiałach promocyjnych zdania: „Program przybliża uczniom podstawowe informacje na temat środków uzależniających i zagrożeń z nimi związanych (…)”. Bardzo liczne badania pokazują, że przekazywanie informacji młodym na temat różnego rodzaju używek może jedynie prowadzić do wzrostu ich ciekawości, a co za tym idzie – obniżenia wieku inicjacji. Z tego względu powyższe zdanie wydaje się absolutnie sprzeczne z jakąkolwiek profilaktyką. Pozostaje nadzieja, iż jest to jedynie niezręczność językowa twórców.
Jako kolejny czynnik ryzyka można zidentyfikować modelowanie niekorzystnych zachowań otoczenia – dzieci jako „lojalne” powtarzają zachowania rodziców.  Biorąc pod uwagę grupę docelową korzystne byłoby zwrócenie uwagi na czynnik ryzyka, jakim są konflikty w rodzinie, rozwody, przemoc, zaniedbanie czy wykorzystywanie, czyli tworzenie tzw. negatywnej tożsamości – zgodnie z koncepcją A. Karasowskiej (2004) – predysponującej do wcześniejszego sięgania po używki. Zabrakło również zwrócenia uwagi na niepowodzenia szkolne, choć zwiększają prawdopodobieństwo sięgania po substancje psychoaktywne. Jest to spore niedopatrzenie, tym bardziej że w programie biorą udział nauczyciele. Brakuje ogólnego odniesienia się do kompetencji rady pedagogicznej, której nieodpowiednie działania mogą same w sobie być czynnikami ryzyka: traktowanie ucznia jako trudnego, niepoddającego się oddziaływaniom, „syndrom ucznia drugorocznego”, etykietowanie negatywne, negatywny efekt „dokręcania śruby” i wiążąca się z tym reakcja uczniów zmierzająca do odzyskania kontroli (Frączek, Pufal-Struzik, 1996). Ogólnie brak w programie zwrócenia uwagi na kompetencje kadry nauczycielskiej, inteligencję emocjonalną, doskonalenie metodyczne.
Grupa docelowa wydaje się stosunkowo jasno określona – są to dzieci w wieku od 5 do 11 lat. Analizując obszar grupy docelowej pojawia się jednak innych problem. Autorzy deklarują, iż program „Cukierki” może być kierowany do rodziców rozwijając ich kompetencje wychowawcze. Jedynym elementem łączącym zajęcia dzieci z rodzicami jest informacja o możliwości zorganizowania przedstawienia teatralnego i wernisażu dla rodziców. Udział rodziców w przedstawieniu teatralnym, w którym wykorzystane są „wytwory” z wcześniejszych warsztatów, może pełnić oczywiście funkcję kulturową, rozwijającą nawet więź dzieci z rodzicami, jednak trudno wskazać jakąkolwiek teorię, która potwierdzałaby, iż rodzice poszerzają w ten sposób swoje kompetencje wychowawcze. 

Cele i ewaluacja
W programie bardzo mało miejsca poświęcono opracowaniu celów. Twórcy podają:  „celem głównym jest program wczesnej profilaktyki uzależnień, przemocy i rozwijania umiejętności życiowych uczniów…”. Trudno jednak uznać to zdanie za jakikolwiek cel, jest to raczej ogólne dookreślenie działań profilaktycznych. Jeżeli chodzi o cele szczegółowe, wydają się one z kolei niezwykle mało spójne. Można by się pokusić o stwierdzenie, że dotyczą „wszystkiego”. Widzimy w tym miejscu chęć ogólnego przybliżenia informacji na temat środków uzależniających, rozwijanie umiejętności nazywania własnych uczuć, wzmacnianie samooceny, naukę współpracy w grupie, rozwijanie postaw szacunku i zaufania względem personelu pedagogicznego itd. Pojawiają się pytania – po czym poznamy, że dziecko nauczyło się lub chociaż poprawiło umiejętność współpracy w grupie? Jakie konkretne ćwiczenie ma w tym pomóc, jak ma się do tego przyczynić? Cele nie są więc zgodne z rekomendowanym podejściem „SMART” – nie są sformułowane w postaci mierzalnych rezultatów oraz w formie oczekiwanej zmiany. 
Ostatnim obszarem poddanym ocenie jest ewaluacja programu. Należy podkreślić, że autorowi nie udało się uzyskać żadnych informacji dotyczących ewaluacji formatywnej ani ewaluacji wyników, mimo iż zwracał się do twórców programu z zapytaniem w tej sprawie. Jedyna forma ewaluacji, do jakiej udało się dotrzeć, to ewaluacja procesu, w której pytano o satysfakcję uczestników. Rodzice zauważali, że dzieci chętnie opowiadały w domu o tym, co robiły na zajęciach, a metafory zastosowane odnośnie narkotyków były dostosowane do wieku ich dzieci. Wychowawca zauważył wzrost empatii wśród uczniów. Powyższe zdania mają jednak wyłącznie charakter deklaratywny i brak jakiegokolwiek punktu odniesienia.
Należy również zwrócić uwagę na bardzo niepokojący, a nawet nieetyczny fakt, iż niektóre organizacje realizujące program deklarują, iż został on poddany ewaluacji i ocenie ekspertów, jest polecany przez ORE i PARPA. Autor niniejszego artykułu zwrócił się do KCPU z zapytaniem w tej sprawie. Zgodnie z odpowiedzią Krajowego Centrum Program „Cukierki” nie został zgłoszony do Systemu Rekomendacji Programów Profilaktycznych i Promocji Zdrowia Psychicznego, w celu otrzymania rekomendacji.  
Podsumowując: program „Cukierki” wydaje się ciekawą propozycją profilaktyczną, jednak brakuje przede wszystkim rzetelnego opracowania teoretycznego, opisu problemu, zidentyfikowania czynników chroniących oraz czynników ryzyka, a w końcu ewaluacji skuteczności działań. Można odnieść wrażenie, że twórcy bardziej oparli się na własnych subiektywnych założeniach niż na podstawach naukowych i to wydaje się największym brakiem programu. Przy wyborze oferty programów profilaktycznych należy pamiętać, że atrakcyjność zewnętrzna programu – czyli to, że się „podoba”, nie jest tożsama z jego skutecznością.
 
Bibliografia
Bowlby, J. (2020), Przywiązanie, Warszawa.
Frączek, A., Pufal-Struzik I. (1996), Agresja wśród dzieci i młodzieży: perspektywa psychoedukacyjna, Kielce.
Hawkins, D. J., Catalano R.F., Miller Y. (1992), Risk and Protective factors for Alcohol and Other Drug Problems in Adolescence and Early Adulthood: Implications for Substance Abuse Prevention, „Psychological Bulletin”, 112 (1), s. 64-105.
Karasowska, A. (2004), Krzywdzenie dzieci w rodzinie alkoholowej, „Dziecko krzywdzone. Teoria, Badania, Praktyka”, 3 (2), s. 1-12.
Wojcieszek, K. (2019), Dlaczego młodzież pije mniej, „Remedium”, 8 (312), s. 2-5.

Autor jest psychologiem, certyfikowanym psychoterapeutą, superwizorem psychoterapii. Adiunkt w Zakładzie Psychologii Klinicznej i Zdrowia, kierownik kierunku Psychologia Uzależnień na Wydziale Psychologii w Katowicach Uniwersytetu SWPS. Pracuje w oparciu o psychodynamiczne rozumienie pacjenta. Prowadzi ośrodek Laboratorium Psychoterapii STRUKTURA w Katowicach, jest również współprowadzącym podcastu „Psycho-logiczne rozmowy” oraz autorem podcastu „Struktura psychoterapii”.