Raport Dzieci się liczą 2022 – lektura obowiązkowa dla dorosłych
Agata Jabłonowska-Turkiewicz
W grudniu minionego roku fundacja Dajemy Dzieciom Siłę opublikowała obszerny i wnikliwy raport o sytuacji dzieci w Polsce. Powstał on na podstawie najbardziej aktualnych danych statystycznych, gromadzonych przez instytucje państwowe oraz danych badawczych. Jest to trzecia edycja raportu. Problemy opisywane w raporcie zostały zilustrowane wypowiedziami dzieci i młodzieży, pochodzącymi z telefonów i maili do prowadzonego przez fundację Dajemy Dzieciom Siłę telefonu zaufania.
Ogromnym atutem publikacji „Dzieci się liczą 2022. Raport o zagrożeniach bezpieczeństwa i rozwoju dzieci w Polsce” jest przedstawienie sytuacji dzieci i młodzieży w szerokim kontekście. Mamy więc ogólne dane statystyczne o populacji dzieci w Polsce, sytuację dzieci wychowywanych w rodzinie, poza nią (m.in. w pieczy zastępczej), rozdział poświęcony systemowi ochrony zdrowia, dane dotyczące stanu zdrowia dzieci ze szczególnym uwzględnieniem ich kondycji psychicznej oraz wybrane zagadnienia na temat ich zdrowia seksualnego oraz edukacji. W raporcie opisana jest też sytuacja dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością. Raport przedstawia również najbardziej aktualne dane statystyczne dotyczące sytuacji dzieci i młodzieży w kontekście pandemii COVID-19 oraz sytuację dzieci ukraińskich, przybyłych do Polski po agresji Rosji na Ukrainę.
Problem krzywdzenia dzieci i zagrożeń ich bezpieczeństwa to trzon publikacji. Omawiane są w nim kwestie zachowań ryzykownych dzieci i młodzieży, dane dotyczące spożywania alkoholu, tytoniu i innych substancji psychoaktywnych, przemoc rówieśnicza, różne formy krzywdzenia i zaniedbań, których sprawcami są osoby dorosłe, przemoc seksualna, samobójstwa, zagrożenia wynikające z używania internetu. Jak czytamy we wstępie do raportu: Monitorowanie stanu przestrzegania praw dziecka to jedno ze zobowiązań organów państwowych wynikających z przyjęcia Konwencji o prawach dziecka. To również statutowe zadanie licznych organizacji pozarządowych, a także moralny obowiązek nas wszystkich, by zapewnić bezpieczeństwo i harmonijny rozwój najmłodszych mieszkańców naszego kraju. (Dzieci się liczą 2022. Raport o zagrożeniach bezpieczeństwa i rozwoju dzieci w Polsce, 2022, s.7)
Z danych statystycznych zaprezentowanych w raporcie jasno wynika, że my – dorośli mamy wiele do zrobienia, zarówno na poziomie instytucjonalnym jak i osobistym, jeśli chodzi o dobrostan dzieci i młodzieży. W naszym kraju z roku na rok wzrasta liczba dzieci i młodzieży objętych pomocą specjalistyczną ze względu na zaburzenia psychiczne, rośnie liczba samobójstw wśród najmłodszych, jednocześnie brakuje wykwalifikowanej kadry i placówek, których zadaniem jest wsparcie psychologiczne i psychiatryczne dzieci i młodzieży. Dzieci spędzają coraz więcej czasu na korzystaniu z internetu i grając w gry, na wysokim poziomie utrzymuje się skala przemocy rówieśniczej, nasila się stres szkolny, polska młodzież sięga częściej niż jej europejscy rówieśnicy po leki uspokajające i nasenne bez wskazań lekarskich.
Lektura blisko 400-stronicowego raportu nie jest lekturą przyjemną, jednak tylko zapoznanie się z twardymi danymi i świadomość skali problemów, z jakimi borykają się najmłodsi mieszkańcy naszego kraju, zmusi nas do podjęcia konkretnych działań. Porównanie skali pewnych zjawisk w Polsce z danymi ogólnoeuropejskimi, a zwłaszcza wskazanie obszarów, w których Polska wypada słabo na tle Europy, powinno skłonić osoby mające realny wpływ na politykę społeczną i edukację do odpowiednich działań.
Samobójstwa dzieci – Polska na tle innych krajów
Na podstawie analizy wielu wskaźników dobrostanu dzieci i młodzieży w państwach zamożnych, UNICEF opracował swoisty ranking dobrostanu dzieci, uwzględniając dwa z nich – wskaźnik samobójstw i poziom satysfakcji z życia. Polska zajęła w nim 30 miejsce na 38 państw uwzględnionych w raporcie.
Jeśli chodzi o próby samobójcze podjęte przez dzieci i młodzież w Polsce, to zaobserwować można wyraźny trend wzrostowy. O ile w roku 2013 na swoje życie targnęło się 357 dzieci, to w roku 2021 ta liczba wynosiła już blisko 1,5 tysiąca! W minionym roku 127 prób samobójczych dzieci zakończyło się ich śmiercią. Według danych GUS z 2021 r. samobójstwo było drugą pod względem liczebności przyczyną zgonów nastolatków w grupie wiekowej 15-19 lat.
W 2019 r. Polska pod względem bezwzględnej liczby zakończonych zgonem prób samobójczych dzieci i młodzieży poniżej 19 roku życia zajmowała drugie (za Niemcami) miejsce w Europie.
Wzrastająca liczba prób samobójczych dzieci i młodzieży w Polsce to nie jedyny, ale na pewno najbardziej wstrząsający dowód na pogarszający się stan zdrowia psychicznego w tej grupie wiekowej. W mediach od dawna mówi się o zapaści psychiatrii dziecięcej. Autorzy raportu fundacji Dajemy Dzieciom Siłę wskazują na pilną potrzebę stworzenia systemu nie tylko gaszącego obecny „pożar”, ale przede wszystkim wdrożenia profilaktyki zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży.
Przemoc rówieśnicza – Polska w czołówce
EU Kids Online to międzynarodowe badanie realizowane wśród szerokiej grupy wiekowej (9–16 lat), które porusza temat przemocy rówieśniczej, umożliwiając porównanie sytuacji w różnych krajach europejskich. Pytania znajdujące się w kwestionariuszu badawczym dotyczą m.in. stosowania przemocy wobec rówieśników i doświadczeń przemocy z ich strony. W przypadku Polski poziom rozpowszechnienia przemocy rówieśniczej był najwyższy z 16 badanych państw.
Zjawisko przemocy rówieśniczej w Polsce w szerokim, wykraczającym poza kontekst szkolny ujęciu prezentuje „Ogólnopolska diagnoza skali i uwarunkowań krzywdzenia dzieci”. Jest to badanie realizowane cyklicznie przez fundację Dajemy Dzieciom Siłę na ogólnopolskiej grupie dzieci i młodzieży w wieku 11–17 lat. Uzyskane w ostatnim badaniu wyniki pokazują, że takiej formy przemocy na przestrzeni całego życia doświadczyła ponad połowa badanych (57%), a co trzecia (36%) doznała jej w ciągu roku poprzedzającym badanie.
Raport „Dzieci się liczą 2022” wskazuje na konieczność monitorowania tego tematu, bo ze względów metodologicznych, definicyjnych pozyskiwane dane są niepełne i nie odzwierciedlają skali problemu. Z mojego osobistego, rodzicielskiego punktu widzenia, przemoc rówieśnicza jest w Polsce bagatelizowana. Szkoła nie reaguje odpowiednio wcześnie na pierwsze sygnały o takiej formie krzywdzenia dziecka. Uznaje się za oczywisty fakt, że w okresie rozwoju chłopcy się biją, a dziewczynki obgadują. Jako dorośli nie jesteśmy też do końca świadomi skali przemocy, generowanej w sieci, której doświadczają nasze dzieci, ale też są jej sprawcami. Krzywdzenie rówieśnicze spotyka się w Polsce z dużym przyzwoleniem społecznym. Dorośli wychodzą z założenia, że dzieci – sprawcy tego rodzaju przemocy z różnych zachowań „wyrosną”, a ofiary o doznanej krzywdzie ze strony rówieśników zapomną.
Alkohol, papierosy i inne środki psychoaktywne – tendencje w Polsce i w Europie
Wyniki badań dotyczące spożycia alkoholu przez młodzież, zarówno w Polsce jak i całej Europie, wydają się optymistyczne. Wskazują, że spożycie alkoholu w grupie wiekowej 15-16 lat od 2003r. regularnie spada.
Ten globalny charakter zmian w rozpowszechnieniu ryzykownego zachowania związanego z używaniem alkoholu świadczy o zmianie stylu życia nastolatków. Nie bez znaczenia jest też polityka wprowadzana w wielu krajach europejskich, w tym w Polsce, ograniczająca młodzieży dostęp do alkoholu.
Młodzież również pali mniej tradycyjnych papierosów. Jednak młodzież w Polsce pali papierosy częściej niż wynosi średnia europejska z 30 państw objętych badaniami ESPAD. W ostatnich 8-10 latach wskaźniki częstego palenia (palenie w ciągu 30 ostatnich dni) były u nas prawie dwukrotnie wyższe niż średnia europejska. Trzeba jednak dodać, że na rynek tytoniowy weszły e-papierosy, po które chętnie sięga młodzież. W 2019 r. 30% młodzieży w wieku 15-16 lat używało e-papierosów.
Przy zauważalnym w badaniach spadku spożycia alkoholu i palenia papierosów wśród młodzieży, równocześnie na przestrzeni ostatnich 20 lat obserwuje się trend wzrostowy spożycia narkotyków. Dotyczy to zarówno młodzieży z Polski jak i całej Europy. Warto zwrócić uwagę na fakt, że w latach 2011 – 2019 wskaźniki używania jakichkolwiek narkotyków były wyższe w Polsce od średniej europejskiej o ok. 4-5 pkt. procentowych. Badania prowadzone w ramach projektu ESPAD w latach 1995-2019 pokazują również, że polska młodzież o wiele częściej niż jej rówieśnicy z krajów europejskich sięga po leki uspokajające/nasenne. W 2019 r. 15% polskiej młodzieży w wieku 15-16 lat przynajmniej raz w życiu używało takich leków bez wskazań lekarskich. Ten wskaźnik jest prawie trzykrotnie wyższy niż średnia europejska z 30 państw biorących udział w badaniach ESPAD. Podsumowując – zarówno w Polsce jak i w Europie można zaobserwować trend malejący w spożyciu przez młodzież alkoholu i paleniu papierosów, ale trend wzrostowy w używaniu narkotyków. Wskaźnik używania narkotyków i palenia papierosów przez młodzież w Polsce jest wyższy niż w Europie.
Raport „Dzieci się liczą 2022” przedstawia wiele wyników badań, które świadczą o tym, że sytuacja dzieci w Polsce nie jest najlepsza. Widać to jeszcze wyraźniej, kiedy dane z Polski zestawione są z danymi ogólnoeuropejskimi. Rodzice, pedagodzy, politycy – wszyscy ten raport powinni przeczytać.
Całość raportu pod linkiem:
Dzieci się liczą 2022 - raport o zagrożeniach bezpieczeństwa i rozwoju dzieci w Polsce
Autorka jest absolwentką Wydziału Polonistyki UW, dziennikarką, redaktorką, mamą dwóch synów – Stanisława i niepełnosprawnego Antka.