Wspieranie rozwoju społecznego nastolatków

Wspieranie rozwoju społecznego nastolatków

Marta Glinka

Z perspektywy psychologii rozwoju człowieka, okres adolescencji to czas intensywnego kształtowania się tożsamości młodego człowieka. Rozwija się ona zarówno przez wewnętrzne czynności psychiczne nastolatka: coraz bardziej rozwinięte formy myślenia, np. myślenie abstrakcyjne, jak i poprzez czynności zewnętrzne, m.in. kontakty społeczne. Nastolatek przebywa w zróżnicowanych kręgach społecznych: z najbliższymi w domu rodzinnym, w szkole oraz, znacznie częściej niż w poprzednich etapach rozwojowych, w formalnych i nieformalnych grupach rówieśniczych. Te trzy źródła kontaktów społecznych wpływają na formowanie tożsamości i tworzą szansę wspierania jej pomyślnego rozwoju.


Okres adolescencji oznacza zmiany w praktycznie każdej sferze funkcjonowania młodego człowieka. Dotyczą one tego, co jest najłatwiejsze do zaobserwowania – dojrzewania fizycznego i tego, co jest w pośredni sposób obserwowane w zachowaniu – dojrzewania emocjonalnego, poznawczego i społecznego. Zmiany te wyznaczają najważniejsze psychospołeczne zadania rozwojowe okresu dojrzewania: (1) autonomię, (2) potrzebę akceptacji oraz (3) przygotowanie do ról społecznych. 
 
Potrzeba autonomii
Młody człowiek wychodząc z okresu dzieciństwa staje się coraz bardziej niezależny od rodziców, za czym idzie wzrastająca odpowiedzialność za własne czyny. Coraz rzadziej dochodzi do sytuacji, w których nastolatek prosi rodziców o pomoc w rozwiązaniu rozmaitych problemów, a zdecydowanie częściej stara się samodzielnie doprowadzać do poradzenia sobie z nimi. Może rodzić to sytuacje, w których opiekunowie młodego człowieka czują się mniej mu potrzebni, aniżeli miało to miejsce w dzieciństwie, jednakże jest to ważny kamień milowy w rozwoju młodego człowieka. Stawia to ważne zadanie przed rodzicami i opiekunami nastolatków, aby pozostawiać im więcej swobody. Wzmożona kontrola rodzicielska, często będąca formą poradzenia sobie z własnymi obawami odnośnie rosnącej samodzielności nastolatka, staje się źródłem frustracji dla młodego człowieka i nierzadko przyczyną konfliktów na linii opiekun – dziecko. 
Uwieńczeniem rosnącej autonomii i niezależności będzie podjęcie samodzielnych i długoterminowych decyzji życiowych w późnej fazie dorastania, dlatego tak istotne jest pozostawiać nastolatkowi przestrzeń na podejmowanie decyzji w mniejszych sprawach oraz, co ważniejsze i zarazem trudniejsze dla rodziców, na popełnianie błędów oraz branie za nie odpowiedzialności. Są to procesy konieczne dla osiągnięcia dojrzałej tożsamości, w której człowiek zna zarówno własne ograniczenia, jak i możliwości.  
Dawanie przestrzeni na autonomię nastolatkowi może się zadziać w wielu obszarach jego funkcjonowania. W domu rodzinnym może oznaczać to oddawanie coraz większej liczby obowiązków młodemu człowiekowi. Warto pozostawiać nastolatkowi wykonanie tych obowiązków od początku do końca „na własną rękę” bez korygowania go oraz pouczania, jak należy to zrobić lepiej. Zamiast tego dobrym pomysłem jest zachęcanie go do samodzielnej oceny efektów działania. 
Potrzeba autonomii to także potrzeba posiadania własnych zajęć, które nie są związane z edukacją szkolną, ale z rozwojem własnych pasji i zainteresowań. Rozwój tożsamości jest wyznaczany poprzez stawianie pytań „W czym jestem dobry / dobra?”, „Jakie są moje mocne strony?” oraz poszukiwanie na te pytania odpowiedzi na podstawie własnych doświadczeń. Dlatego tak istotne jest przyzwalanie nastolatkowi na angażowanie się w aktywności pozaszkolne, w których może także przebywać 
z rówieśnikami w grupach nieformalnych, tzn. takich, które nie zostały utworzone w klasie szkolnej. Czasami nastolatkowie bardzo często zmieniają własne zainteresowania, co może dziwić i frustrować ich opiekunów, zwłaszcza gdy dotyczy skrajnie różnych aktywności. Z perspektywy rozwoju tożsamości młodego człowieka jest to naturalny proces eksploracji, czyli poszukiwania takich aktywności, które przynoszą satysfakcję i zadowolenie. 
Autonomia wyraża się także w zmianach w funkcjonowaniu emocjonalnym młodego człowieka. Myślenie o emocjach u nastolatków zdominowało pojmowanie ich w kategoriach labilności, czyli skłonności do doświadczania skrajnych i intensywnych stanów emocjonalnych. Jednakże jest to zaledwie jeden aspekt zmian emocjonalnych, jakie zachodzą na etapie adolescencji. Autonomia emocjonalna wiąże się z dążeniem do uzyskania niezależności emocjonalnej od osób dorosłych. Wcześniej, na etapie dzieciństwa, dziecko pojmowało często własne zachowania przez pryzmat emocji rodziców oraz zabiegało o ich emocjonalną bliskość i akceptację. W okresie dorastania nastolatkowie przenoszą potrzebę akceptacji na grupę rówieśniczą oraz dystansują się emocjonalnie od rodziców. Jest to trudne dla rodziców, którzy muszą przyzwyczaić się do tych nieuchronnych zmian oraz tego, że dorastający człowiek potrafi wyrazić własne zdanie w sposób krytyczny pod adresem najbliższych mu osób. Propozycją poradzenia sobie z nimi jest zmiana relacji z nastolatkiem z zależnej i podporządkowanej na partnerską, w której jest traktowany na równi, jako partner mający pełne prawo do wyrażania własnych poglądów. 
Warto także nadmienić, iż emocjonalna niezależność od rodziców oraz coraz częstsze radzenie sobie na własną rękę z własnymi problemami nie oznaczają, iż relacje z opiekunami stają się dla nastolatka mniej ważne. Wprost przeciwnie, badania jasno wskazują, iż zdrowa relacja z rodzicami jest silną przesłanką zdrowia psychicznego u nastolatków. 
 
Potrzeba akceptacji 
Rozwój psychospołeczny nastolatka także wyznacza wspomniana powyżej potrzeba akceptacji. Wraz z rozwojem autonomii nastolatek przenosi potrzebę akceptacji z relacji rodzinnych na grupę rówieśniczą. Nastolatkowie we wczesnej fazie dorastania spędzają większość czasu w parach lub grupach przyjaciół, podczas gdy w późnej fazie dorastania zaczynają wchodzić w pierwsze relacji przedintymne oraz intymne. Relacje te pomagają realizować młodemu człowiekowi potrzeby przynależności społecznej, poczucie bezpieczeństwa, sprawczości i docenienia. Jak wskazują badania, są nie tylko przesłanką do zachowania zdrowia psychicznego na późniejszych etapach życia, ale także sukcesów akademickich. 
Relacje społeczne mają wyjątkowe znaczenie dla samooceny nastolatka, która jest na tym etapie rozwojowym bardzo wrażliwa na zewnętrzne wpływy. Oznacza to, iż nastolatek intensywnie zwraca uwagę na to, co myślą o nim jego rówieśnicy oraz kieruje się tymi informacjami podczas podejmowania różnych aktywności. Często podąża za tym, co jest popularne w jego grupie towarzyskiej, aby czuć się w pełni w nią włączonym oraz aby zarazem uniknąć odrzucenia. Silna potrzeba docenienia i akceptacji wiąże się z podejmowaniem nieraz zachowań, które są ryzykowne i potencjalnie mogą narażać młodego człowieka na niebezpieczeństwo. Jest to bardzo ważna informacja dla rodziców, opiekunów i nauczycieli młodych ludzi, aby dostarczali im jak najwięcej zdrowych wzorców zachowania i komunikacji międzyludzkiej. Nastolatek buduje swoją samoocenę na podstawie tego, co odbiera z przekazu rówieśników na temat siebie. 
Jak widać, okres adolescencji jest czasem nie tylko formowania tożsamości indywidualnej, ale i tożsamości grupowej. Dwa typy tożsamości są ze sobą silnie powiązane i na siebie wpływają. To, jak nastolatek czuje się w towarzystwie kolegów i koleżanek, jest wyznaczane przez jego poczucie własnej wartości i przekonania na temat siebie, a kontakty rówieśnicze i poczucie przynależności do grupy społecznej wpływają na jego samoocenę i akceptację siebie. W kontaktach rówieśniczych znajduje odpowiedzi na pytania „Jaki jestem w oczach innych?”, „Co sprawia, że ludzie mnie lubią?”, „Co mogę od siebie dać innym?”. 
 
 
Samotność u nastolatków – co mówią badania?
Brak relacji społecznych i odrzucenie ze strony grupy rówieśniczej jest czynnikiem ryzyka w okresie dojrzewania. Wywołuje to w młodych ludziach poczucie osamotnienia, przy czym, jak pokazują badania, chłopcy doświadczają osamotnienia częściej niż dziewczynki. Badania pokazują, iż odrzucenie społeczne ze strony rówieśników nastolatków może prowadzić do niedostosowania społecznego na późniejszych etapach rozwojowych. 
Samotność u nastolatków szczególnie była zauważalna podczas pandemii COVID – 19, która wymusiła zachowywanie dystansu społecznego oraz ograniczenie kontaktów międzyludzkich. Z pomocą przyszły jednak nowoczesne technologie, które umożliwiały kontakt w formie zdalnej. Z badań przeprowadzonych przez Kate Cooper i współpracowników (2021) wynika, iż nastolatkowie, którzy regularnie kontaktowali się z rówieśnikami w formie zdalnej podczas lockdownu i izolacji, radzili sobie zdecydowanie lepiej z samotnością oraz negatywnymi emocjami wywołanymi przez pandemię. 
 
 
Przygotowanie do ról społecznych
Na dojrzewanie przypadają dwa ważne procesy. Pierwszym z nich jest eksploracja, a więc poszukiwanie odpowiedzi na fundamentalne dla tego etapu rozwojowego pytanie „Kim jestem?”, które tworzy podwaliny tożsamości młodego człowieka. Drugim z nich jest przyjęcie zobowiązania, które wiąże się ze stabilizacją tożsamości i ugruntowaniem wiedzy na temat siebie, uzyskania adekwatnego obrazu siebie oraz poczucia stabilnych więzi społecznych z innymi. Zarówno proces eksploracji, jak i proces podejmowania zobowiązań są istotne dla formującej się tożsamości. Ich prawidłowy przebieg pozwala nastolatkowi przygotować się do przyszłych ról społecznych. Proces eksploracji pomaga orientować się w tym, co młody człowiek lubi wykonywać, a co nie daje mu satysfakcji. Przekłada się to na selektywne wybieranie zainteresowań i zajęć dodatkowych. Wiedza ta jest potrzebna młodemu człowiekowi do podjęcia decyzji, czy chce kontynuować edukację po szkole średniej, a jeżeli tak, to jakie studia będą dla niego dobre. Przyjmowanie zobowiązań wiąże się z braniem odpowiedzialności za własne zachowanie i podejmowane decyzje oraz kierowanie własnym rozwojem. Proces ten przygotowuje nastolatka do ról społecznych związanych z relacjami intymnymi, w których będzie pełnił rolę partnera. 
W okresie dorastania nastolatek nabywa kompetencje, które są nie tylko przydatne w codziennych sytuacjach, ale mają również wartość długoterminową. Edukacja szkolna oraz zajęcia dodatkowe pomagają nabyć zasoby, które przydadzą się w przyszłych rolach zawodowych. Należą do nich przede wszystkich myślenie projektowe, zarządzanie własnym czasem oraz zdrowa rywalizacja. Z kolei w grupach rówieśniczych nastolatek rozwija inteligencję emocjonalną oraz zdolności komunikacyjne, co w efekcie przekłada się na zasoby niezbędne do tworzenia zdrowych relacji intymnych w dorosłości oraz podtrzymywania kontaktów społecznych z innymi ludźmi. 
Trudne sytuacje, z którymi mierzy się młody człowiek w różnych obszarach swojego funkcjonowania, pomagają mu budować kompetencje związane z radzeniem sobie i adaptacją do różnych warunków. Właściwe radzenie sobie ze stresem wynikającym z trudności czy niepowodzeń w obszarze szkolnym lub rówieśniczym w przyszłości przełoży się na umiejętne wychodzenie z trudnych sytuacji społecznych czy zawodowych. Ważne jest, aby towarzyszyć młodemu człowiekowi w gromadzeniu tych zasobów i modelować właściwe radzenie sobie, gdy nie jest ono jeszcze mu dostępne. Z drugiej zaś strony, istotne jest pozostawianie przestrzeni na popełnianie błędów i przyglądanie się ich konsekwencjom, gdyż buduje to poczucie odpowiedzialności za własne czyny. 
  
 
Autorka współpracuje z miesięcznikiem „Remedium” od 2012 roku pisząc o wspomaganiu rozwoju dzieci i młodzieży, obecnie oczekuje na obronę pracy doktorskiej na Wydziale Psychologii i Kognitywistyki UAM w Poznaniu, wykładowczyni na Wydziale Psychologii  i Kognitywistyki UAM oraz na Wydziale Psychologii i Prawa SWPS w Poznaniu.