Nowa rzeczywistość, nowe wyzwania

Nowa rzeczywistość, nowe wyzwania

Robert Frączek

Kilka ostatnich lat, czyli pandemia oraz tegoroczne wydarzenia w Ukrainie były wstrząsem nie tylko w wymiarze osobistych doświadczeń każdego z nas, ale stały się również sprawdzianem dla różnych instytucji i wyzwaniem dla tych, którzy zajmują się promocją zdrowia psychicznego i rozwiązywaniem problemów wynikających z używania substancji psychoaktywnych. 


Izolacja, narastające problemy psychiczne, zarówno wśród dorosłych jak i dzieci i młodzieży, a z drugiej strony np. możliwość zaangażowania się w pomoc innym, sprawiają, że rośnie zainteresowanie problematyką społeczną. Niestety, kryzys ekonomiczny nie zawsze pozwala na to, by to dobrze wykorzystać, by za dostrzeżeniem potrzeb szły również odpowiednie nakłady finansowe potrzebne na pomoc dla potrzebujących. 
Do tego dodajmy jeszcze zmieniające się przepisy, choć te ostatnie, pomimo pewnych przejściowych trudności z przystosowaniem się do nowej rzeczywistości, mogą stanowić również szansę na szersze spojrzenie na problemy społeczne i poszukiwanie bardziej skutecznych rozwiązań. 
Polski system w dość unikatowy sposób dał szansę na to, by każdy samorząd lokalny mógł tworzyć i realizować politykę w zakresie problemów alkoholowych czy narkotykowych. Od kilkudziesięciu lat rozwiązanie to stało się na tyle cenne i zmieniające rzeczywistość w wielu społecznościach, że środki pochodzące z opłat za zezwolenia na sprzedaż alkoholu na stałe wpisały się w budowanie lokalnego systemu wsparcia dla osób uzależnionych i ich rodzin. Ich obecność sprawia, że postrzegane są jako remedium na wiele problemów i braków, z którymi borykają się samorządy, istnieje więc duże ryzyko, że będzie się po sięgać, by „łatać dziury” budżetowe w oświacie, kulturze, sporcie czy nawet inwestycjach. Mamy więc do czynienia z dorobkiem, zarówno w sferze szkoleń, jak i doświadczeń, o który warto dbać, nie pozwolić na jego zmarnowanie. Nie wolno nam zapominać o podstawowym celu, jakiemu mają służyć te środki, jednocześnie będąc otwartym na nowe wyzwania.

 
Od dłuższego czasu od osób zajmujących się realizacją gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych i przeciwdziałania narkomanii, pojawiały się pytania i prośby o to, by środki celowe przeznaczone na te działania można było wykorzystywać również na działania z obszaru uzależnień behawioralnych. W wielu obszarach, jak choćby w profilaktyce uniwersalnej, rozdzielanie różnych zachowań ryzykownych wydawało się nie tylko trudne, ale i mało konstruktywne. Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w swoich rekomendacjach dla samorządów niejednokrotnie wskazywała na możliwość uwzględniania tej tematyki w ramach szerszych działań obejmujących wiele problemów zdrowia psychicznego, nie było jednak podstaw prawnych do tego, by finansować zadanie skupione jedynie na samych uzależnieniach behawioralnych. 
 
Krajowe Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom
Nowelizacja ustawy o zdrowiu publicznym oraz niektórych innych ustaw (Dz.U.z 2021 r. poz. 2469) sprawiła, że z dniem 1 stycznia 2022 r. połączono dwie instytucje podległe Ministerstwu Zdrowia, czyli Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych i Krajowe Biuro do Spraw Przeciwdziałania Narkomanii, przekształcając je w Krajowe Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom. W zadaniach nowej jednostki znalazły się nie tylko problemy związane z używaniem alkoholu i innych substancji psychoaktywnych, ale również uzależnienia behawioralne. Od kilku lat zresztą w obu instytucjach ogłaszane były konkursy na realizację zadań finansowanych z Funduszu Rozwiązywania Problemów Hazardowych. Za tą zmianą wynikającą ze zmiany przepisów na poziomie centralnym idą również poważne zmiany dla samorządów lokalnych. 
Najważniejsze z nich to: 
•    Samorządy gminne zobowiązane zostały do tego, by przyjąć nowe, wspólne programy profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz przeciwdziałania narkomanii, niezależnie od tego, czy wcześniej w gminie obowiązywały programy oddzielne, czy też jeden wspólny. 
•    Elementem nowych gminnych programów stały się również zadania związane z przeciwdziałaniem uzależnieniom behawioralnym. Zgodnie z aktualnym zapisem art. 41 ust. 1 pkt 3 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, do zadań własnych gminy należy: „Prowadzenie profilaktycznej działalności informacyjnej i edukacyjnej oraz działalności szkoleniowej w zakresie rozwiązywania problemów alkoholowych, przeciwdziałania narkomanii oraz uzależnieniom behawioralnym, w szczególności dla dzieci i młodzieży, w tym prowadzenie pozalekcyjnych zajęć sportowych, a także działań na rzecz dożywiania dzieci uczestniczących w pozalekcyjnych programach opiekuńczo-wychowawczych i socjoterapeutycznych. 
•    Okres, na jaki mogą być przyjmowane nowe gminne programy profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz przeciwdziałania narkomanii, został wydłużony do 4 lat. Pozwala to na lepsze planowanie działań opartych na diagnozie i długofalowej strategii. Daje też możliwość organizowania konkursów na realizację zadań na dłuższy okres, co pozwala na większe bezpieczeństwo programów takich jak choćby realizacja całorocznych programów pracy placówek wsparcia dziennego z programem socjoterapeutycznym czy opiekuńczo-wychowawczym, czy realizacja zajęć profilaktycznych, których ramami czasowymi jest rok szkolny, a nie kalendarzowy. 
 
Nowe zadania w gminnych programach
Warto zwrócić uwagę na to, iż nowe zadania pojawiające się w gminnych programach, czyli związane z uzależnieniami behawioralnymi zostały wskazane jako opcjonalne, czyli to gmina decyduje o tym, na ile mocno włączy je w swoją strategię lokalną. Należy jednak pamiętać, iż uzależnienia behawioralne to nie tylko gry hazardowe, jak się potocznie uważa, ale również m.in. problemowe korzystanie z Internetu, mediów społecznościowych, zakupoholizm, seksoholizm czy uzależnienie od pracy. Potencjalna liczba osób zagrożonych takimi uzależnieniami w przyszłości może więc szybko rosnąć. 
Wymaga podkreślenia fakt, iż zadania te powiązane zostały z działalnością informacyjną, edukacyjną i szkoleniową, czyli nie ma możliwości np. finansowania terapii uzależnień behawioralnych w ramach gminnego programu. Decyzja o finansowaniu działań z tego obszaru na pewno nie powinna też oznaczać rezygnacji z wydatkowania środków na cele związane z problemami alkoholowymi czy narkotykowymi. Argumentacja, iż w ramach profilaktyki było już na ten temat wiele, a rośnie zagrożenie nadmiernego użytkowania urządzeń elektronicznych, czy mediów społecznościowych i przesunięcie środków jedynie na ten cel wydaje się dużym błędem i nie ma uzasadnienia w przepisach prawa.
Zadania związane z uzależnieniami behawioralnymi w naturalny sposób powinny być włączone m.in. 
•    w tematykę szkoleń (np. terapeutów, pracowników socjalnych, czy osoby pracujące w punktach konsultacyjnych), 
•    edukację publiczną, w ramach której przekazywane są informacje na temat zagrożeń, m.in. mechanizmy uzależnienia, ale również formy dostępnej pomocy (więcej na stronie www.uzaleznieniabehawioralne.pl). 
•    profilaktykę dzieci i młodzieży, ze szczególnym uwzględnieniem zagrożeń związanych nie tylko z grami hazardowymi, ale również wszystkimi zagrożeniami wynikającymi z nowych technologii (urządzenia mobilne, Internet itp.).
Dodatkową zmianą, jaka pojawiła się w roku 2022 i dotyczy środków finansowych pochodzących z opłat za zezwolenia na sprzedaż napojów alkoholowych, przeznaczonych dotąd na realizację gminnych programów, jest dopuszczenie możliwości wydatkowania tych funduszy na pomoc obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terenie tego państwa. Ustawa przyjęta w kwietniu umożliwia pokrycie wydatków ponoszonych przez samorządy od początku wybuchu wojny, należy jednak zaznaczyć, iż przepisy mówią o tym, że samorząd może przeznaczyć te środki i wyraźnie wskazują zakres zadań finansowanych, tj. zadania z zakresu pomocy i usług społecznych, zapewnienie schronienia, edukacji, opieki i wychowania, organizacji czasu wolnego, w tym kultury i sportu oraz zdrowia publicznego, w związku z pobytem na terenie danej gminy obywateli Ukrainy. 
Powyższa zmiana nie oznacza jednak możliwości rezygnacji z ustawowego obowiązku realizacji gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz przeciwdziałania narkomanii. Chodzi raczej o rozszerzenie dotychczasowych działań o nową grupę odbiorców, a nie np. ograniczanie dostępności miejsc i usług pomocowych organizowanych dotąd dla mieszkańców. Choć niesienie pomocy osobom w sytuacji kryzysowej jest jak najbardziej działaniem uzasadnionym, należy znaleźć rozwiązania, które nie wymuszają rezygnacji z działań istotnych z punktu widzenia celów gminnego programu. Ponieważ działania pomocowe wciąż są potrzebne, ważnym wydaje się, by środki te były wykorzystywane przede wszystkim w celu, by dotychczas realizowane w ramach gminnych programów programy, np. prowadzenie punktów konsultacyjnych, świetlic socjoterapeutycznych dla dzieci, programów terapeutycznych realizowanych w placówkach leczenia uzależnień, były dostępne także dla obywateli Ukrainy. Zatrudnienie tłumacza, przygotowanie materiałów informacyjnych w języku ukraińskim lub rosyjskim, informowanie o numerach telefonów, pod którymi można uzyskać pomoc, to przykłady rozwiązań, które mogą być przydatne w miastach, gdzie mamy dużą grupę osób, które pojawiły się na dłuższy lub krótszy czas z terenu naszego wschodniego sąsiada. 
 
Wyzwania
Nowe zadania i konieczność budowania pewnych działań od nowa (wiele placówek opiekuńczo-wychowawczych czy socjoterapeutycznych przez cały okres pandemii była zamknięta), mogą oznaczać, że w ramach dotychczasowych budżetów trudno będzie utrzymać finansowanie wszystkich dotychczasowych działań. Tym bardziej celowym wydaje się wybieranie do realizacji działań mających oparcie w dowodach naukowych (np. programów profilaktycznych z Systemu Rekomendacji), a rezygnowanie z finansowania działań, których skuteczność jest trudna do oceny lub podważana przez ekspertów zajmujących się problematyką (np. spektakle, festyny, pogadanki, zawody sportowe). 
Przy zrozumiałych obawach, że kolejne obostrzenia mogą zaskoczyć nie tylko sprzedawców, ale i zmniejszyć budżet na realizację gminnych programów, warto jednak podkreślić, że samorządy otrzymały dodatkowe źródło środków finansowych, powiązane z liczbą punktów na sprzedaż napojów alkoholowych na swoim terenie, choć nie pobieranych bezpośrednio od sprzedawców. Chodzi o tzw. podatek od małpek, czyli ze środków pochodzących z opłat z tytułu zaopatrywania przedsiębiorców posiadających zezwolenie na sprzedaż detaliczną napojów alkoholowych przeznaczonych do spożycia poza miejscem sprzedaży w napoje alkoholowe w opakowaniach o ilości nominalnej napoju nieprzekraczającej 300 ml. Środki te mogą być przeznaczone na realizację lokalnej, międzysektorowej polityki przeciwdziałania negatywnym skutkom spożywania alkoholu. Większość takich działań znajduje swoje odzwierciedlenie w gminnych programach rozwiązywania problemów alkoholowych i przeciwdziałania narkomanii, dlatego szczególnie w przypadkach gdy w samorządzie środków na realizację ww. programu nie było wystarczająco wiele, by realizować wszystkie konieczne zadania, nowe źródło finansowania może być wsparciem i uzupełnieniem owych braków. Szereg zadań realizowanych przez samorządy w ramach gminnych programów, jak choćby prowadzenie świetlic, realizacji programów profilaktycznych, wpisuje się w określenie użyte w przepisach, czyli politykę międzyresortową, obejmując obszary zdrowia, polityki społecznej czy edukacji. 
Co warte podkreślenia, podobnie jak środki pochodzące z opłat za korzystanie z zezwolenia na sprzedaż napojów alkoholowych, podatek od „małpek” ma charakter środków niewygasłych, a więc takich, które jeżeli nie zostaną wydatkowane w danym roku kalendarzowym, mogą być wydatkowane w kolejnym roku jedynie na te same cele, zwiększają pulę, jaką dysponuje samorząd.
Mimo pojawiającej się być może pokusy, by środki te mogły być wykorzystywane na inne zadania realizowane przez samorząd (choćby wsparcie policji, Ochotniczych Straży Pożarnych, placówek finansowanych przez Narodowy Fundusz Zdrowia), wydaje się to być sprzeczne z intencją ustawodawcy i może być podważone w przypadku kontroli przez uprawnione do tego organy. Podstawowym warunkiem przy wydatkowaniu tych środków musi być więc powiązanie ich z celem, jakim jest przeciwdziałanie negatywnym skutkom spożywania alkoholu. 
Przez samorządy część zmian była oczekiwana, ale i tak mógł sprawić im trudność krótki czas na ich wdrożenie, niepewność co do interpretacji pewnych zapisów. Wskazówki dotyczące tego, jak można opisać nowe zadania w gminnym programie, jakie problemy uwzględniać w diagnozie pod kątem uzależnień behawioralnych, jakie zadania można finansować w ramach środków pochodzących z tzw. podatku od małpek opublikowało na swoich stronach Krajowe Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom – nadal są one dostępne w mediach społecznościowych tej instytucji. 
   
Robert Frączek – pedagog, realizator programów profilaktycznych, certyfikowany specjalista ds profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych Pracownik działu profilaktyki i edukacji publicznej KCPU, wcześniej działu profilaktyki PARPA zajmującego się profilaktyką dzieci i młodzieży oraz pomocą dzieciom z rodzin z problemem alkoholowym, uczestniczył w pracach merytorycznych i organizacyjnych wielu projektów z obszaru profilaktyki: kampanii edukacyjnych, szkoleń i konferencji.  Współpracował również ze Szkołą Wyższą Psychologii Społecznej w Warszawie realizując warsztaty profilaktyczno-adaptacyjne dla studentów.